Murad Adji’nin biyografisi yayınlandı

Murad Adji

Murad Eskenderoviç Adjiev (1994 yılından beri “Murad Adji” adını kullanmaktadır; 9 Aralık 1944 — 7 Mart 2018, Moskova), Sovyet ve Rus bilim insanı, türkolog, araştırmacı yazar. Kadim Türklerin ana vatanı Altay’dan başlayan Büyük Kavimler Göçü tezinin müellifi.

Coğrafyacı, Doktorasını iktisat alanında yapmıştır. Doçent.

Kumuk kökenli.

Özgeçmiş

Bilimsel Faaliyetleri

1964 yılında Moskova Devlet Üniversitesi, Coğrafya Fakültesi Kuzey Araştırmaları Bölümü’nde eğitimine başlamıştır1. 1969 yılında oskova Devlet Üniversitesi’nden mezun olmuştur1. Sovyetler Birliği Devlet Planlama Teşkilatı Üretim Kaynakları Kurulu’nda görev yapmıştır2. Ülkenin yeni kuzey bölgelerini araştırma amacıyla başladığı Doktora Programı kapsamında1 üretim kaynakları ve kullanım alanları üzerinde inceleme yapmıştır3. Doktora öğrenciliği sırasında Saha’da altın maden yataklarında sondajcı olarak çalışmıştır4. Daha sonraları da işi gereği Kuzey’e ve Sibirya’ya defalarca seyahatlerde bulunmuştur5. 1973 yılında “Sovyetler Birliği’nin İnşaat Endüstrisi Temelli Kuzeydoğu Sanayisinin Gelişim Süreci Modellenmesi ve Optimizasyonu” adlı Doktora Tezini savunmuştur6. Doktora Tezi danışmanı Profesör V. F. Burhanov’dur1

Doktora sonrası Sovyetler Birliği Metalürji Bakanlığı’nda Devlet Planlama Dairesinde görev yapmıştır. Sibirya’nın keşfinin coğrafî ve iktisadî meselelerini araştırmış, yeniden inşasının sosyal süreçleriyle ilgilenmiştir1 7

1975 yılından itibaren yaklaşık 15 yıl boyunca SSCB Maliye ve Ekonomi Açıköğretim Enstitüsü’nde İktisat Coğrafyası dersleri vermiştir. Eğitim-öğretim faaliyetlerinin yanı sıra bilimsel araştırmalarına da devam etmiştir: ülkenin kuzey bölgesi ile Sibirya ve Uzak Doğu’nun Araştırmalarında yer almıştır. Sibirya’nın keşfi, Baykal-Amur Demir Yolları inşaatı, Sibirya’nın bölgesel üretim yapıları ve enerji tasarrufu teknolojileri ile ilgili yayınları bu döneme aittir8.

1976 yılında XXIII. Uluslararası Coğrafya Kongresi’ne katılmıştır9.

1970’li yıllarda Adjiev’in çalışmaları, Sovyet Kuzey Araştırmaları’nın duayeni ünlü bilim insanı G. A. Agranat’ın dikkatini çekmiştir. Agranat, “Kuzey Araştırmaları Gerçeği ve İmkânları: Küresel Deneyim” adlı monografisinde Adjiev’in ilk defa 1976 yılında “bu bölgede yaşayan insanların ve üretiminin toplam enerji tüketiminin sentez göstergesi olarak Kuzey sınırlarının kullanımı ile ilgili ortaya koyduğu fikirlerinin çok ilginç olduğunu” belirtmiştir. Agranat’ın belirttiği gibi, maalesef bu teklif uygulama aşamasına gelecek kadar tamamlanamamıştır1 10.

Yeni bölgelerin keşfi araştırmalarına katkıda bulunan Adjiev’in çalışmaları 1970-80’li yılların bilim ekolüne aittir11. 1982 yılında Milli Kurul için hazırlanmış olan Sovyet ve Doğu Avrupa Araştırmalarına (ABD) dair beyannamede Adjiev’in yayınları Sibirya ve Uzak Doğu’nun çağdaş iktisadî gelişimi araştırmaları için bibliyografik listeye dâhil edilmiştir12. Günümüzde de birçok Doktora Tezi ve Profesörlük unvanı için şart olan 2. Doktora tezlerinde Adjiev’in çalışmalarına atıflarda bulunulmaktadır13.

Adjiev, Baykal-Amur Demiryolu Anahattı (BAM) inşaatını yalnızca “Zabaykalskiy Özerk Bölgesinin  ve Rusya’nın Uzakdoğu bölgesindeki demiryolu ağın yoğunluğunun hafifleten kaynak olarak görmemiş, aynı zamanda  Güney Saha ve Kuzey Baykal’da yapılması planlanan  maden yataklarının keşfi ve elde edilmesi için temel koşul olarak gören ekonomistlerden biri kabul edilmektedir14.

Bilimsel faaliyetlerinin yanı sıra ülkenin önde gelen “Novıy Mir” (Yeni Dünya), “Vokrug Sveta” (Dünyanın Ekseninde), “Nauka i Jizn” (Bilim ve Hayat), “Znaniye-Sila” (Bilim Güçtür) dergilerinde çalışmış15, bilimi popülarize etmiştir16. Uzun yıllar boyunca “Na Suşe i na More” (Karada ve Denizde) adlı Edebî Coğrafî Almanak’ının Yayın Kurulu üyesi olarak çalışmıştır17.

1983 yılında müellifin, yeni toprakların keşfi bağlamında bölgesel üretim kompleksleri ve demografik kaymalar konusunu kaleme aldığı <> adlı bilimsel popüler kitabı yayımlanmıştır18. Fakat Adjiev’in de yazdığı gibi, Sibirya’nın keşfi sırasında devlet tarafından yapılan büyük ekonomik hataları dile getirmesinden dolayı19. Bugünlerde bu kitap, Rusya’nın bazı üniversitelerinde tavsiye edilen veya ek kaynak olarak kabul edilen eserler listesine dâhil edilmiştir20 21 22 23.

Akademik kariyerinden vazgeçmek zorunda bırakılmış olan Adjiev, tek başına Sibirya nehirlerinin derinliklerinde oluşan buzulların ve ağır suyun konsantrasyonunu araştırmaya devam etmiştir24. Bu araştırmalarının neticesinde, nükleer yakıt olarak kullanılabilinen döteryum yataklarının söz konusu edildiği, doğadaki ağır suyun konsantrasyonu tezi meydana çıkmıştır25. Hipotezin temel fikirlerini 1989 yılında “Buzul Araştırmaları” adlı bilimsel dergi26 ile bazı diğer bilimsel popüler dergilerde yayınlamıştır24 25. “Daha önce açıklanmamış ve bilimsel olarak tanımlanmamış” olan bu ilginç hipotezin özü25, uzmanların ilgisini çekmiştir27.

Doçent unvanı aldıktan sonra, 2. Doktora Tezi çalışmalarını bırakmaya zorlanan16 1 28, Adjiev, 1989 yılında “Vokrug Svetа” dergisinin Yayın Kurulu’nda çalışmaya başlamıştır.

Etnografik Faaliyetleri

Adjiev, “Vokrug Sveta” dergisine geçtikten sonra hem koordinatör, hem çalışan olarak geziler düzenleyip, çekimler yapmış, pek tanınmayan halkların yaşamları ile ilgili yazılar yazmıştır16. Etnografik yazılarının kahramanları Evenler, Yakutlar, Talışlar Lezgiler, Tabasaranlar, Karaçaylar, Kumuklar ve Perestroyka döneminde Sovyetler Birliği’nin diğer “kaybolmak” üzere olan halkları olmuştur16 29.

Adjiev, 90’lı yılların başlarında da “sıcak” bölgelere yapılan gezilere katılır, Kafkasya’daki savaşlar ve askerî hareketler ile ilgili yazılar yazar30. Adjiev’in ileriki yıllarda öne çıkan faaliyetlerinin alanını belirleyecek yeni konulara ilgisi bu dönemlerde uyanır. O, azınlık olarak tanımlanan Karaçay ve Balkar halkları gibi mensup olduğu Kumuk halkının tarihi ile de ilgilenmeye başlar16. Bu halkların tarihi XIX. yüzyıldan, Kafkasya’nın istilasından itibaren başlatılmaktadır. Adjiev, makalelerini bu halkların kadim geçmişini araştırmaya hasreder31.

Adjiev, 1991 yılında “Hukuk ve Etnos” konulu Uluslararası Sempozyumda Etnografya alanında yaptığı araştırmalarının neticelerini ortaya koyar32 33. Adjiev’in Kumuklar örneğinde yaptığı “Sovyetler Birliği Devleti’nin Nüfus Yapısında Etnik Öztanımlama Meseleleri” adlı bildirisinde, kadim Türkler’in etnogenez sorunları, yaşadıkları düşünülen Deşt-i Kıpçak Devleti’nin coğrafî sınırları, devlet yapısı ve kültürü incelenmektedir33. Bu bilimsel bildirinin ana fikri “Biz — Polovets Soyundanız!” adlı kitabının temelini oluşturmuştur34. Bu eserde ortaya konulan sorular hoş karşılanmamış1 ve yukarıdan gelen emirle 1992 yılında Adjiev’in “Vokrug Sveta” dergisindeki işine son verilmiştir1.

Kavimler Göçü ve Türkoloji

“Vokrug Sveta” dergisinden ayrıldıktan sonra Adjiev tek başına Deşt-i Kıpçak (Büyük Bozkır, Polovets Bozkırı) ülkesi araştırmalarına devam etmiştir35. Adjiev, 2000 yıl önce Altay’da oluşan Kavimler Göçü hipotezini ortaya koyarak tahmin edilen göç aşamalarını zaman bağlamında incelemiş ve bu göçün güzergâhını coğrafî haritalara taşımıştır. Adjiev’e göre, I. binyılda göç ve yeni toprakların keşfi neticesinde Baykal’dan Atlantik’e kadar, Sibirya’nın ve çağdaş Rusya’nın büyük bir kısmını ihtiva eden Deşt-i Kıpçak ülkesi kurulmuştur33 36.

Adjiev, araştırmalarının neticelerini 1994 yılında “Polın’ Polovetskogo Polya” (Kaybolan Millet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti) adlı kitabında Kumukların, Karaçayların, Balkarların, Rusya Kazaklarının, Kazakistan’daki Kazakların, Tatarların, Çuvaşların, Yakutların, Gagavuzların, Kırım Tatarlarının, bir kısım Rusların ve Ukraynalıların şeceresini ortaya koymuş, bunların Türk (Kıpçak) kökünden gelmiş olan aslını unutan halklar olduğunu anlatmıştır37.

Adjiev’in hipotezine göre, bu halklar 2000 yıl önce Altay’dan Büyük Kavimler Göçü’nü başlatan, sonraki yüzyıllar boyunca Avrasya kıtasının bozkır bölgesini keşif ve iskân eden torunlarıdır. Dolayısıyla kitabın 3. Baskısında yer alan Özet’te belirtildiği gibi, müellif, Rusya tarihinin “resmî olarak kabul gördüğü IX. yüzyılda değil, çok daha önce başladığını düşünmektedir38. Bu eserde kadim Türklerin inancı olan Tengricilik’e özel bir ilgi gösterilmektedir39.

“Polın’ Polovetskogo Polya” adlı eseri “Murad Adji” adıyla yayımlanmıştır. Bu isim, “Vokrug Sveta” dergisinden ayrıldıktan sonra müellifin adı olmuştur. Adjiev’in kendisinin anlattığına göre, “Rüzgâr gibi özgürdüm, bu adı aldım, daha doğrusu soyumuzun, dedemin ve onun dedesinin taşıdığı ‘Adji’ soyadını geri aldım. Artık bu soyadı kullanmaya hakkım olduğunu düşündüm ve kitap üzerinde çalışmaya başladım”40. “Polın’ Polovetskogo Polya” adlı eser Adjiev’in tanınmasına vesile olmuştur41 ve 2015 yılında dokuz baskıya ulaşmıştır42.

Bakü Slavyan Üniversitesi’nde “Türkoloji” çalışmaları bünyesindeki “Çeviri Sorunları” İlmî-Araştırma Laboratuvarı “Polın’ Polovetskogo Polya” adlı kitabı Türk dilleri, edebiyatları ve tarihi alanında en iyi eser olarak çevirmiş ve yayınlamıştır. Bu eserin çevirmeni ünlü Türkolog, dilbilimci Profesör Tofik Gadjiev’dir43 44. Bu eser, Bakü Slavyan Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde ders kitabı olarak okutulmaktadır45. Gazi Üniversitesi (bugün Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi) Profesörü Zeynep Bağlan Özer bu eseri Türk diline 2001 yılında çevirmiş46, 2019 yılında da kitabın genişletilmiş 2. Baskısını tercüme etmiştir47 48.

Adjiev, Dağıstan’a Hristiyanlığın tarihini araştırmak49 ve Aziz Georgi’nin mezarını aramak amacıyla 1995 yılında gezi düzenler. Gezinin neticelerini ve Aziz Georgi’nin defnedildiği tahminî yer ile ilgili araştırma sonuçlarını makalelerinde50 ve 1997 yılında yayımlanmış olan “Aziz Georgi’nin Sırrı veya Tanrı’nın Armağanı: Türklerin Ruhanî Mirasından” adlı kitabında anlatır51 52. Adjiev’in Gezisi’nden sonra53 54 Aziz Georgi’nin mezarı Dağıstan Cumhuriyeti’nin görülecek yerler listesine dahil edilmiştir55.

“Çocuklar için Ansiklopedi”, 1996 yılında Adjiev’in Kadim Türklerin İnancı olan Tengricilik ile ilgili “Bozkırın Dini” adlı tartışmalı makalesini yayınlıyor56. Bu makalede Büyük Bozkır (Deşt-i Kıpçak) halklarının Putperest olmadıkları ve Monoteizm, Tek Tanrı (Tengri) inancına sahip olduğu57, eşit kenarlı haçın ise Tengricilik’in en eski simgelerinden biri olduğu anlatılmaktadır58.

1997 yılında Adjiev, “Bozkır ve Kültür. Zamanda Ulu Yolculuk” başlıklı Uluslararası Sempozyuma katılmış59, “Türklerin Avrupa Uygarlığına Katkısı” adlı bildirisini sunmuştur. Bildirinin Özeti’nde belirtildiği gibi, “Türk kültürünün değeri ve rolü, Avrupa uygarlığının gelişmesindeki katkısı incelenmektedir”60.

1998 yılında Muhtar Avezov’un 100. yıl anısına ithaf edilen Uluslararası Sempozyuma davet edilen Adjiev, toplantıya katılır ve açılış oturumunda bir bildiri sunar61. “Tengricilik ve Çağdaş Avrupa Kültürünün Temelleri” adlı bu bildirisinde62 Adjiev, monoteizmi bilmeyen Kıpçakların Putperest olduklarına dair tezini yeniden gözden geçirir. Ona göre, Deşt-i Kıpçak sakinleri sonradan meydana çıkan monoteistik bir din olan Hristiyanlığın da temelini oluşturan Tengricilik’e, yani Gök Tanrı’ya inanıyorlardı61. Adjiev’in bildirisi toplumun aydınlarının ilgisini çekmiş ve sempozyum çalışmaları boyunca geniş bir yankı uyandırmıştır63 61.

1998 yılında “Mısl” Yayınevi tarafından Adjiev’in Büyük Kavimler Göçü konusunu devam ettirdiği “Avrupa Türkler ve Büyük Bozkır” adlı bilimsel popüler eserin ilk baskısı yayımlanır64. Bu eserde Büyük Bozkırın Avrupa kültürüne katkıları üzerinde durulmaktadır. Birçok baskısı olan bu eserin 2015 yılındaki yeni baskısında yer alan Özet’te “ilk defa Büyük Kavimler Göçü tezinin bu eserle ortaya konulduğu ve sonraki eserlerinde geliştirildiği belirtilmektedir65. Türkiye’de 2016 yılında “Avrupa, Türkler ve Büyük Bozkır” adıyla Türkçe yayımlanmıştır66. Bu eserin çevirisini yapan Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Profesörü Zeynep Bağlan Özer’e göre, bu kitap, bilimsel popüler tür geleneğinin en iyi örneği olarak görülebilir; Büyük Kavimler Göçü tezi ise dünya tarihine yeni bir bakış açısıyla bakmamızı sağlamaktadır67. . Akademisyen, Adjiev’in araştırmalarını tarihî ve iktisadî coğrafya bağlamında yaptığının önemini belirtmektedir68. Adjiev’in kendisi, uzmanlık alanının coğrafya olduğunu ve kitaplarını hayatını adadığı bu bilim alanı çerçevesinde yazdığını vurgulamaktadır: “Tarihî coğrafyada en zor iş, araştırılan bölgenin iktisadî temelini göstermektir. Benim yaptığım da tam bu iştir”69.

Adjiev’in öğrenciler için kaleme aldığı “Kıpçaklar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi” adlı bilimsel popüler kitabı 1999 yılında yayımlanır70. 2001 yılında ise bu eserin devamı olarak “Kıpçaklar. [[Oğuzlar]]. Türklerin ve Büyük Bozkırın Ortaçağ Tarihi” adlı kitabı yazar71. Ailece kitap okuma geleneğini canlandırmak için müellif, kitaplarını öğrenciler ve onları ana-babalarına ithaf eder72 73. “Bilgeliğin ve bilimin iç içe olduğu metin” türü, akıcı ve sürükleyici anlatım tarzıyla bu amaca hizmet ediyor74.

2001 yılında Tataristan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi, Marjani Tarih Enstitüsü’nün davetiyle katıldığı toplantıda Adjiev’in “Kıpçaklar. Oğuzlar” adlı kitabı Kazan’da Tataristan akademi çevrelerine tanıtılmıştır75. “Kıpçaklar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi” adlı eseri 2002 yılında Türkiye’de Türkçe yayımlanır76.

2001 yılında Altay seyahatinden sonra77, Adjiev yeni kitabı üzerinde çalışmaya başlar. Üç yıl süren aralıksız bir çalışmadan sonra “Tyurki i Mir: Sokrovennaya İstoriya” (Türklerin Saklı Tarihi) adlı bilimsel popüler kitabı yayımlanır78. Bu çalışmasında müellif, Altay’da oluşan Kavimler Göçü tezinin temellerini daha kapsamlı olarak ortaya koyar. Kitabın Özeti’nde ifade edildiği gibi, bu çalışmada Büyük Bozkır’ın Tek Tanrılık geleneklerine özel ilgi gösterilmiştir78.

2019 yılında “Tyurki i Mir: Sokrovennaya İstoriya” (Türklerin Saklı Tarihi) adlı eser Türk dilinde Türkiye’de yayımlanmıştır79. Adjiev, bu kitapta yer alan bazı tezleri 2004 yılında80 Birinci “Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi” konulu Uluslararası bilimsel konferansta sunmuştur81. Adjiev, “Hint-Avrupa ve Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi” adlı bildirisinde, M.Ö. Altay’dan başlayarak çağdaş kültürü şekillendiren Büyük Kavimler Göçü’nü, Rusya ve Avrupa’nın gelişiminde Türk kültürünün katkısını anlatmıştır82. Müellifin çok hararetli ve tartışmalı argümanları konferans katılımcılarının yoğun ilgisini çekmiştir80.

Adjiev, 2005 yılında Nahçıvan Devlet Üniversitesi tarafından Nahçıvan’da bulunan Gamigay Dağı’ndaki kaya üstü resimleri incelemek üzere düzenlenen geziye katılmıştır83. Adjiev’e göre, bu resimler Büyük Kavimler Göçü’nün aşamalarından biriyle bağlantılıdır84. Bu geziden sonra hükümetin kararıyla dünya tarihinin bu kadim anıtı yerine Nuh’un Mozolesi yeniden yapılmıştır84. Yapılan araştırmalar Azerbaycan Cumhuriyeti yönetimi ve kamuoyunun yoğun ilgisini çekmiştir85.

Kafkasya gezisi83 86 ve “Kafkas Albanyası’nın Etnokültürel Mirası” konulu uluslararası bilimsel konferansa katılımından sonra87 2006 yılında Adjiev’in “Dıhaniye Armageddona” (Armageddon’un Nefesi) adlı bilimsel popüler kitabı <> yayınevinden yayımlanır. Eserde XVI. yüzyılda başlayan ve bugüne kadar bitmeyen Kafkasya savaşlarının tarihi anlatılmaktadır88. Müellif, bu eserinde özellikle Kafkas Albanyası tarihini, çağdaş okuyucunun neredeyse hiç tanımadığı bir devleti anlatmaktadır. Adjiev’in bu konuya ilgisi 1989-1991 yıllarında Kafkasya’da yaptığı etnografik araştırmalarına kadar dayanır 16 29 89 ve gerçek olgular temelinde yazılan makaleleriyle Kafkasya sorunlarını ortaya koymaya gayret eder16.

Adjiev’in “Aziatskaya Yevropa” (Asya Avrupası) adlı bilimsel popüler kitabı da 2006 yılında yayımlanmıştır90. Bu kitaba iki çalışması dâhil edilmiştir: “Avrupa. Türkler ve Büyük Bozkır”64, “Türklerin Saklı Tarihi”78. Kitabın Özeti’nde ifade edildiği gibi, Rusya’nın ve diğer Avrupa ülkelerinin temelini oluşturan Büyük Bozkırın tarihi, “dünya görüşünün ve tarihe bakışının daha farklı olduğu bir coğrafyacı” tarafından anlatılmasından dolayı ilgi çekmektedir90.

2007 yılında Rusya Kültür Bakanlığı’nın bir projesi olarak “Millî Tarih ve Millî Düşünce” sloganıyla Adjiev’in araştırmaları esas alınarak “Armageddon’un Nefesi” adlı bir film çekilmiştir91. Filmin ilk gösterimi Bakü Devlet Üniversitesi’nde yapılmış, çoğunluğunu tarihçi ve coğrafyacıların oluşturduğu büyük bir seyirci kitlesinin önünde icra edilmiştir92.

2007 yılında Verhnevilyusk Koleji tarafından davet edilen Adjiev, uluslararası eksper olarak görev yapmıştır93. Öğretmenlerin ve öğrencilerin katılımıyla gerçekleştirilen “Sivil Toplumun Oluşumunda Kültürlerin bir Entegrasyonu olarak Türkoloji” konulu uluslararası bilimsel uygulamalı konferansa davet edilmiştir94.

2010 yılında “Tarih Kütüphanesi” dizisinde Adjiev’in “Bez Veçnogo Sinnego Neba: Oçerki Naşey İstorii” (Ebedî Gökyüzü Olmadan: Bizim Tarihimizin Yazıları) adlı kitabı AST yayınevinde yayımlanmıştır. Kitabın Özeti’nde ifade edildiği gibi, müellif “dün yapılması imkânsızı gerçekleştirmiştir. Rusya’nın öncesi: Deşt-i Kıpçak (Büyük Bozkır, Polovets Bozkırı) devletini anlatmış, böylece Rusya tarihinin sınırlarını 1000 yılına kadar genişletmiştir”. Kitabın Önsözü’nde ifade edildiği gibi, Adjiev’in ortaya koyduğu netice inanılmaz sadeliği ile şaşırtmaktadır: Biz tek olan devletin tek halkıyız”95. Büyük Kavimler Göçü’nün tezinden çıkan bu sonuç bir vecize haline gelmiştir96. Ortak geçmişi anlatan Murad Adji’nin kitapları sayesinde “Tek Devlet - Tek Millet” sloganı çok uluslu Rusya topluluklarını birleştirmektedir96 97 98 99 100.

2011 yılında Adjiev’in kitaplarının yeni baskıları çıkar: “Aziatskaya Evropa (Asya Avrupası), “Avrupa, Türkler ve Büyük Bozkır”, “Bez Veçnogo Sinnego Neba: Oçerki Naşey İstorii” (Ebedî Gökyüzü Olmadan), “Polın’ Polovetskogo Polya” (Kaybolan Millet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti)101.

Adjiev, 2011-2012 yıllarında “Türkler” adlı tarihî belgesel filmler projesinin son dizilerinin yapılmasına katkı sağlar102. Bu Proje, Rusya Coğrafya Topluluğu ve Devletlerarası “Mir” Televizyon Radyo Kurumu tarafından hayata geçirilmiştir103. Bu projenin amacı, “Rusya ve Bağımsız Devletler Topluluğu tarihlerini Türk halklarının kadim geçmişi vasıtasıyla göstermek, geniş kitleleri Türk halklarının kültürü ile tanıştırmaktır103. Bu projenin hayata geçirilmesi için Rusya Devlet Başkanı V. Putin maddî ve manevî destek sağlamıştır104.

2013 yılında Moskova’nın merkezinde bulunan Tatar Kültür Merkezi’nde Adjiev’in Türkoloji alanındaki çalışmalarının 20. yılı münasebetiyle yapılan ve ona ithaf edilen bir toplantı tertip edilmiştir105. Farklı milliyetlere mensup insanları bir araya getiren toplantı “Tek Millet — Tek Devlet!” sloganı altında yapılmıştır. Yapılan konuşmaların ortak yönü ise Türk halkları kültürünün yeniden canlanmasındaki katkılarından dolayı Adjiev’e teşekkür sunmaktır97 106 107.

2014 yılında doğumunun 70. yılı münasebetiyle AST yayınevi Adjiev’in “Polınnıy Moy Put’” (Acı Hayatım)108, “Velikaya Step’. Prinoşeniye Tyurka” (Büyük Bozkır. Türk’ün Armağanı)109 ve “Aziatskaya Yevropa” (Asya Avrupası) kitaplarının yeni baskısını yayımlar90. “Polınnıy moy put” (Acı Hayatım) adlı kitap “Polın’ Polovetskogo Polya”47 ve “Bez Veçnogo Sinnego Neba”95 adlı eserlerinden oluşmaktadır. Kitabın özetinde ifade edildiği gibi, birinci kitap, müellifi Büyük Bozkırın geniş alanına, ikincisi ise keşifleriyle cömert ve uzun olan yavşan yolunun sonuna getirmiştir108. “Velikaya Step’. Prinoşeniye Tyurka” (Ulu Bozkır. Türk’ün Armağanı) adlı kitabına “Kıpçaklar” eserinin yanı sıra “Kıpçaklar. Oğuzlar”, “Armageddon’un Nefesi”, “Çar Attila” piyesi ve daha önce hiçbir yerde yayımlanmamış “Kafkasya Savaşı ve Barış” adlı belgesel filmin senaryosu dâhil edilmiştir109.

2014 yılında Mahaçkale’de Adjiev’in doğumunun 70. yıl dönümü münasebetiyle bir bilimsel konferans düzenlenmiştir110. Konferans katılımcılarının konuşmalarında Adjiev’in tezinin doğruluğunun ortaya çıktığı, eserlerinin ise genel millî düşüncenin oluşumu için önem taşıdığı vurgulanmıştır110 98.

“Zov Pamyati” (Hafızanın Sesi) adlı gazete tarafından Adjiev’in ana vatanında doğumunun 70. yıl dönümü münasebetiyle özel bir sayı yayımlanır111 ve bununla birlikte birçok etkinlik düzenlenir112 113 114. Kumuk Müzikal Dram Tiyatrosu’nda Adji’ye ithaf edilen bir tören yapılır115 116.

2015 yılında AST Yayınevi Adjiev’in birkaç eserini birden yayımlar: “Polın’ Polovetskogo Polya”: (9. Baskı), “Avrupa. Türkler ve Büyük Bozkır” (genişletilmiş 9. Baskı), “Türklerin Saklı Tarihi” ve “Türklerin Tarihi. Bizi Böyle Tanıyorlar”117. “Türklerin Tarihi. Bizi Böyle Tanıyorlar” adlı kitaba, müellif tarafından bu özel baskı için yeniden gözden geçirilmiş olan “Kıpçaklar” ve “Kıpçaklar. Oğuzlar” adlı eserler dâhil edilmiştir.

2016 yılında Adjiev’in “Saga o Velikoy Stepi” (Büyük Bozkır Destanı) adlı yeni kitabı yayımlanmıştır. Özet’te ifade edildiği gibi, bu çalışmada müellif, Büyük Kavimler Göçü konusunu, Türk kültürünün insanlığın ortak mirası haline nasıl geldiğini, eşsiz kazanımlarıyla Doğu ve Batı’yı zenginleştirip Avrasya kıtasına nasıl yayıldığını anlatmaya devam etmektedir118. Tarih biliminin fasit çemberinden çıkan coğrafyacı, Büyük Kavimler Göçü sürecini yeni toprakların keşfi meselesi olarak araştırmaktadır, “ama sadece bir farkla: bu olaylar bundan onlarca yüzyıl önce vuku bulmuştur.”119. Doktora tezi konusu olan modelleme yöntemini tarihi idrak etmenin aracı olarak gören Adjiev, coğrafya, iktisat ve matematik bilgilerini eşgüdüm içerisinde değerlendirerek kullanmayı teklif etmektedir119.

2017 yılında “Türk Dünyası Belleteni” Dergisinin Özel Sayısında yer alan makalelerin tümü araştırmacı yazar Murad Eskenderoviç Adjiev’in (Murad Adji) faaliyetlerine teksif edilmiştir35 120. Moskova Devlet Üniversitesi Coğrafya Fakültesi mezunu, Sibirya Araştırmaları alanında Doktora Tezini savunan Adjiev’in hayatı boyunca seçtiği konuya sadık kaldığı belirtilmiştir. Bu sayede alim, Avrasya’nın engin sahasına çıkabilmiş ve kendi araştırmalarına devam edebilmiştir. Sonuç olarak, çeyrek asır çalıştığı Büyük Kavimler Göçü tezini ortaya koymuştur35.

2019 yılında Adjiev’in son çalışması olan “Svyatoy Georgiy i Hunı” (Aziz Georgi ve Hunlar) adlı eseri yayımlanmıştır. Özet’te ifade edldiği gibi, müellif ömrünü bu kitabı yazmaya adamıştır. Çeyrek asır evvel Aziz Georgi’ye ithaf ettiği ilk yayınları bu araştırmaların başlangıcı olmuştur. Buradan yola çıkarak, Georgi’nin faaliyetleri ile Büyük Kavimler Göçü’nün coğrafî ve zaman koordinatlarına “denk” geldiği için Adjiev, beklenmedik sonuçlara ulaşmış olur. Bu sonuçlar bir coğrafya uzmanı olan ve coğrafyanın fen bilimi olduğuna inanan araştırmacıya tarihî hadiselere objektif olarak bakma ve olayları örten siyaset perdesini açma imkânı tanımıştır.

Araştırmacı, “çalışmasının insanların dünyaya bakış tarzını değiştireceğini ümit etmiştir”52 121 122. Son nefesine kadar çalışmaya devam eden yazarın bu kitabı ancak vefatından sonra yayımlanmıştır121.

Adjiev, 7 Mart 2018 yılında hayata veda etmiş ve Moskova’daki Donskoy mezarlığına defnedilmiştir123.

Ortaöğretim Alanındaki Bilimsel Faaliyetleri

Adjiev, “Nauka i Jizn” dergisinde “Arktika’nın ilk Rus Kâşifi” makalesini 1975 yılında yayımlar124. Bu makale 6-10. sınıfların “Coğrafya” dersi için eğitim-öğretim malzemesi olarak “Öğretim Kaynaklarının Ortak Dijital Merkezi” sistemine dâhil edilmiştir125.

Adjiev’in öğrenciler için yazdığı eğitici ve öğretici kitapların ilk adımı, çocuklar için “Yola Nasıl Yol Aradılar” adlı ilk kitabın 1976 yılında yayımlanmasıyla başlamıştır126. Bu eser daha sonra “Zarnitsa” kitabına dâhil edilmiştir127. “Zarnitsa”, Sovyetler Birliği Millî Eğitim Bakanlığı tarafından millî okulların 3. sınıf öğrencilerine tavsiye edilen ek okuma kitabıdır128.

1981 yılında “Pedagogika” Yayınevinde ortaokul ve lise öğrencileri için “Genç Coğrafyacı Ansiklopedik Sözlüğü” adlı Adjiev’in de yer aldığı ortak bir çalışma yayımlanmıştır. Eserin Özeti’nde ifade edildiği gibi, bu “sözlüğün ortaokul ve lise öğrencilerinin meslek seçiminde kullanılabileceği” belirtilmiştir129.

1991 yılında Adjiev’in “Kumuklar” adlı makalesi “Nauka i Jizn” adlı dergide yayımlanmıştır130. Bu makale 5-7. sınıfların “Tarih” dersi için eğitim-öğretim malzemesi olarak “Öğretim Kaynaklarının Ortak Dijital Merkezi” sistemine dâhil edilmiştir131.

1992 yılında çocuklar için hazırlanmış olan “Yüz Halk, Yüz Dil: Avrasya Halklarına Dair Etnografik Denemeler” adlı kitapta Adjiev’in “Sessiz Tabasaranlar”, “Kaybolmayan Talış” adlı makaleleri de yer alır. Bu eser eğitim-öğretim alanında tanınmış “Prosveşçeniye” adlı yayınevi tarafından yayımlanır. Özet’te ifade edildiği gibi, bilimsel popüler tarzda hazırlanmış olan bu kitap öğrencilere ithaf edilmektedir132.

1996 yılında “Çocuklar için Ansiklopedi” adlı eserde Adjiev’in “Bozkır’ın Dini” adlı tartışmalı makalesi yayımlanır. Bu çalışmada Kadim Türklerin dini olan Tengricilik anlatılmaktadır56, Büyük Bozkır (Deşt-i Kıpçak) halklarının Putperest olmadıkları ve monoteizm, yani Tek Tanrıcılık (Tengri) olduğu, eşit kenarlı haçın ise Tengricilik’in kadim simgelerinden biri olduğu yazmaktadır58.

1999 yılında Adjiev’în öğrenciler için yazdığı “Kıpçaklar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi” adlı bilimsel popüler kitabı yayımlanır70. 2001 yılında ise bu eserin devamı olarak da “Kıpçaklar. Oğuzlar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi” adlı kitabı okuyucuyla buluşur71. Ailece kitap okuma geleneğini canlandırmak için müellif, bu kitapları öğrencilere ve onların ana-babalarına ithaf etmiştir72 73. 2006 yılında “Kıpçaklar. Oğuzlar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi” adlı kitabının yeni baskısı Kazakistan İletişim ve Kültür Bakanlığı programı kapsamında yer alan “Tarih” dizisinde Kazakistan’da yayımlanır. Bu dizi kitaplar Kazakistan Millî Eğitim Bakanlığı tarafından öğretim için ek ders kitabı olarak tavsiye edilmektedir133.

2007 yılında Verhnevilyusk Koleji tarafından davet edilen Adjiev uluslararаsı eksper olarak görev yapmıştır93. Öğretmenlerin ve öğrencilerin katılımlarıyla “Sivil Toplumun Oluşumunda Kültürler Entegrasyon olarak Türkoloji” konulu uluslararası bilimsel uygulamalı konferansa davet edilmiştir94.

Azerbaycan’da Adjiev’in eserlerinden seçilen bazı parçalar “Gelişmiş Pedagoji Fikirleri” adlı kitapta yayımlanmıştır134. Kazakistan’da da Adjiev’in eserlerinden seçilen bazı parçalar “Kazakistan’da Pedagoji Fikirleri Antolojisi” adlı kitaba dâhil edilmiştir0135.

Altay’da Oluşan Kavimler Göçü’nün Temel Tezleri

Adjiev’in “Halkların Kavimler Göçü: Bakış Açısı” adlı makalesinde136 ve kitaplarında Kavimler Göçü’nün Temel Tezleri yer almaktadır”64 78 118 137.

Çağdaş tarih bilimi, Büyük Göçü “Avrupa’da etnik hareket” olarak tanımlamayı tercih etmektedir. Bunu sağlayan itici gücün IV. yüzyılın 70’li yıllarında Hunların kitle hareketleri olduğu düşünülmektedir. Coğrafyacı ve iktisatçı olarak bu olguyu araştıran Adjiev cevabını aradığı birçok soru sıralamıştır: Sorularını şu sıralama ile ortaya koymaktadır. Hunların hareketinin temel sebebi nedir? Bu hareketin oluşmasında hangi toplumsal süreçler yer almaktadır? Maddî dayanağı neydi? Nihayet, Hunlar kimdir? Avrupa’ya nasıl geldiler?

Tarihî coğrafya incelemeleri kapsamında müellif, Büyük Kavimler Göçü’nün Orta Asya’da, yani Kadim Altay’da M.Ö. I. binyılda başladığı ve yaklaşık binyıl sürdüğü sonucuna varıyor. Müellife göre, Büyük Kavimler Göçü’nün ilk güzergâhı Kuzey Hindistan, Hindiçin, Orta ve Yakın Doğu’dan geçmektedir. Altay göçmen kitlesi daha sonra Avrasya bozkırlarına doğru yönelir ve IV. yüzyılda Avrupa’ya ulaşır. Sonuç olarak uygarlık merkezlerinin ortaya çıktığı bu hareketin temelinde, hali bölgelerin iskân edilmesi ve keşfedilmesi sürecinin planlı olarak icra edildiği görülmektedir.

Adjiev’in fikrine göre, yeni topraklara yerleşim iktisadî sebeplerden kaynaklanmaktaydı. Zengin demir yatakları ve demir döküm yöntemlerinin keşfi Kadim Altay’da bilimde ve teknolojide devrim yaratmış, ortaya demir esaslı onlarca keşif çıkmıştır. Bu yeni teknolojiler ve keşifler hayat kalitesinin iyileşmesine, tarımın ve hayvancılığın gelişmesini sağlamıştır. Ekonomik yükseliş Altay’daki nüfus değişimini, bilimin demografik patlama dediği hareketi tetiklemiştir.

Altay’da M.Ö. I. binyılda nüfus patlaması ıssız topraklara doğru yeni bir göç hareketi başlatmıştır. Bu süreç Avrasya’nın yeni bölgelerinin keşfine, yolların, kanalların, geçitlerin inşaatına, yol yapımına, kalelerin, şehirlerin ve alt yapılarının inşa edilmesine, yani hayatı kolaylaştıran yeni imkânlara yol açmaktaydı.

Adjiev’in ortaya koyduğu tez, dünyanın kendiliğinden değil, demografik kanunlara göre yerleşim yapılmaktaydı. Bu kanunları araştıran ve açıklayan bilimin adı İçtimaî Coğrafya’dır. Her yerleşim, üretimde, taşıtta ve günlük hayatta olmak üzere kendi özelliklerine ve bağlantılarına sahiptir. Yeni toprakların keşfinde yerleşimin her unsuruna özel bir yer ayrılmaktadır.

Altay’dan başlayan bu yeniden yerleşim sürecinde ve Avrasya’nın yeni bölgelerinin keşfinde Türklerin bir halk olarak oluşumu gerçekleşmekteydi. Onlar göçebe bir halk değildi. Türklerin hayatının karakteristik özelliği olan tarım ve hayvancılık iktisadın sadece bir unsurudur. Onlar koyunculukla, atçılıkla uğraşır, büyük baş hayvan yetiştiriciliği yaparlardı; çok iyi ziraatçı ve zanaatkârlardı; yerleşim yerleri, sulama kanalları, yollar ve geçitler inşa ederlerdi. Türklerin yayılmasını sağlayan bu yerleşmelere, uygarlığın yeni merkezlerinin inşası eşlik etmekteydi. Türkler, sahip oldukları güçlü ekonomik temel sayesinde ortaçağ dünyasında kültürlerinin Avrasya’ya yayılmasını sağlayan geniş ve ıssız mekânlara yerleşmeyi başarmışlardır.

Türklerin maddî kültüründeki farklılığı demir ve demir ürünleri, süvarilik, tarım kültürü (darı, buğday, çavdar, arpa), atçılık, koyun yetiştiriciliği, keçe ve keçeden üretilen nesneler vd. öne çıkarmaktaydı. Türklerin kültürünü bütünlüğüyle yansıtan eşsiz nakış ve tasvirler dikkat çekmekteydi. Türkler kendilerine ait bir alfabe ve yazıya sahipti. Bunların hepsi arkeolojik bulguların hatasız tasnif edilmesini ve tanıdık olmasını sağlamaktadır. Bu arkeolojik bulgular Türklerin Altay’dan çıkarak yeni toprakları iskân ettiği yolları kaydetmektedir.

Türklerin ruhanî kültüründe monoteizm, Gök Tanrısı’na (Tengri) inanç öne çıkmaktaydı. Bu inanç, Kadim Altay’ın farklı etnik özelliklere sahip kabilelerini birleştirmekteydi. Onlar Tek Tanrılık inancına dayanan yeni ruhanî kültürün temsilcileri olmuşlardır.

Dolayısıyla araştırmacının fikrine göre, bu halk “dış görünüşüyle birbirine benzemeyen, ama dil ve inanç birliğine sahip kabilelerin odağı idi: Farklı antropolojik tipteki insanların meydana getirdiği bu dil ve ruhanî odak Türk dünyasını oluşturmaktaydı. Farklı tarihî dönemlerde Tengri inancı Türkler vasıtasıyla Budizm, yenilenmiş Zerdüştlük, yenilenmiş İudaizm, Hıristiyanlık, Maniheylik, İslam dinlerinin ve öğretilerinin oluşumuna tesir etmiştir.

Avrupa’nın erken ortaçağ tarihine Türkler Hun adıyla girmiştir. Ana vatanı Altay olan Türkler için Hun adı, çok sayıdaki mevcut adlardan sadece biri idi. Türk “etnografyasının” özelliği de buradadır: Hâkimiyeti sağlayan Orda tüm halka kendi adını vermekteydi. Türkler, topraklarını Hanın vekili olan kağanların hükmettiği kağanlıklara veya eyaletlere ayırmaktaydı. Üst hâkimiyet Hana aitti. Böylece dev ölçekli benzersiz bir sistem oluşmuştur: Aynı toplumsal ve siyasal yapı içerisine aynı dili konuşan farklı halklar girmekteydi. Onları “Türk” adı birleştirirdi.

Türk Hun devletinin son Hanı V. yüzyılda hüküm süren Atilla idi. O, Büyük Kavimler Göçü neticesinde Türklerin yeni vatanı olan Avrupa’ya yerleşmesini sağlayan süreci tamamlamıştır. Atilla’nın ölümünden sonra birbiriyle düşman olan kağanlıklar arasında devletin bölünmesine yol açan, iç savaşlar başlamıştır. Erken ortaçağ tarihi oradan başlamıştı: Eski kağanlıkların yerine Avrasya’da birçok yeni ülke ve devlet kurulmuştur.

Adjiev’in tezine göre, Altay’dan başlayan Büyük Kavimler Göçü’nün neticesi olarak büyük bir ülke (veya ülkeler grubu) meydana gelmiştir. Bu ülkenin toprakları Baykal’dan Atlantik’e kadar uzanmakta, Sibirya’nın ve çağdaş Rusya’nın büyük bir kısmını kapsamaktaydı. Bu ülkenin oluşumunun haritada “Deşt-i Kıpçak” adıyla yer alması yüzyıllar sürdü. Burada Türkler yaşıyorlardı: Bugünkü Başkurtların, Kazakların, Kırgızların, Kumukların, Nogayların, Tatarların, Ukraynalıların ve çağdaş Rusların bir kısmı dâhil diğer halklar. Deşt-i Kıpçak, Kiev Rusyası ve diğer Akdeniz ülkelerinin selefi idi. Kavimler Göçü sayesinde Türk kültürü Doğu ve Batı’yı ruhanî ve maddî alanda eşsiz kazanımlarıyla zenginleştirerek insanlığın ortak mirasını oluşturmuştur.

Adjiev’in Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi

Adjiev’i ünlü bir araştırmacı yazar, Büyük Kavimler Göçü’nün kuramcısı, Türkolog olarak değerlendiren84 96 35 138 139 140 141 142, uzmanlar onun tarih, coğrafya, iktisat, dilbilim, folklor, etnografya, teoloji gibi bilimler arasında irtibat kurarak yaptığı araştırmalarda kullandığı bilginin genişliğine ve derinliğine dikkat çekmektedirler84 67. Tarih araştırmalarında, coğrafyanın belirleyici rolü olan bütüncül yaklaşımın önemi vurgulanmaktadır143. Adjiev’in Büyük Kavimler Göçü tezi, dünya tarihine yeni bir bakış açısıyla bakmaya imkân sunmakta ve beşerî bilimlerde gelecek nesillerin idrak etmesi gereken yeni bir görüş olarak tanımlanmaktadır67 96 143.

Uzmanlara göre Adjiev, Büyük Bozkırı kitlevî göçler için uygun bir mekân ve “coğrafî açıdan bozkırdan daha geniş” uçsuz bucaksız bir bölge olarak gören alimlerdendir144 145. Adjiev’in ortaya koyduğu Kavimler Göçü tezi, kadim ve ortaçağ mahalli uygarlıklarının oluşum sürecine yeni bir bakış açısı getirdiği ve değerlendirme imkânı tanıdığı belirtilmektedir146 147 84 148.

Çeşitli uzmanlık alanlarına sahip bilim insanları ele aldıkları bilimsel makalelerde149, monografilerde, üniversitelerde okutulan ders kitaplarında150, ikinci Doktora tezlerinde151, Doktora tezlerinde152; Rusya toplumunun yaratılış problemlerinin tahlili153, siyasî öztanımlamanın antropolojik açıdan incelenmesi154 ve Dağıstan’daki Hristiyanlık tarihi araştırmaları gibi pek çok konuya ilişkin Adjiev’in katkısına değinerek ona atıfta bulunmuşlardır49.

Adjiev’in çalışmaları, Rusya, Kazakistan ve Azerbaycan’ın yüksek öğretim kurumlarının birçok programının “kaynakça”155, “tavsiye edilen (veya ek) kaynakça” kısmında yer almaktadır156.

Günümüzde farklı ülkelerden bilim insanları Adjiev’in ortaya koyduğu keşiflerin temelinde çalışmalarına devam etmektedir157. Dünya tarihi bağlamında daha önce araştırılmamış olan Tengricilik konusunun, Adjiev’in çalışmaları sayesinde bilim insanlarının dikkatini çektiğini ve ilgiyi arttırmış olduğunu özellikle belirtmek gerekir67 158 159. Adjiev’in bu konu ile ilgili ortaya koyduğu tez, insanlık tarihine yeni bir bakış açısıyla bakmamız gerektiğini vurgulamaktadır39.

Altay’da gençlere yönelik yapılan sosyolojik anketlerin sonuçlarına göre, Adjiev, Altay halklarının tarihini etkileyen şahsiyetler arasında yer almaktadır160. Uzmanlar onun çalışmalarını etnopedagojik eğitim ve öğretim sorunlarını çözümlemede önemli bir kaynak olarak değerlendirmektedir161.

Tartışma

Milliyetçi eğilimleri olan akademisyen ve yazarlar, Adjiev’in çalışmalarını hoş karşılamamış162 ve farklı yöntemler kullanarak onu itibarsızlaştırmaya gayret etmişlerdir163. Hatta onun çalışmalarının tarih bilgisi olmayanlara yönelik olduğunu164 165 ve tarihi ancak Sovyet lisesi programı dahilinde bildiklerini ifade etmişlerdir166. Adjiev’in çalışmalarının kabul görmemesi167 genel olarak Pantürkizm tehlikesi162 ve nasyonalizm sitemleriyle perdelenmektedir143.

Göze çarpan143 168 olumsuz ifadelerin özü, Adjiev’in tarihçi olmaması noktasında yoğunlaşmıştır. Uzmanların fikirlerine göre, bu tür olumsuz ifadelerin temelinde, bu konuların Adjiev’in uzmanlığı tartışılmaz olan iktisadî coğrafya ve tarihî coğrafya gibi bilim alanlarıyla bağlantılı olduğunu anlayamayışı yatmaktadır143 142. Âlimin kendi ifadesiyle “uzaktan hakemler” bilimsel araştırmalarının temelinde coğrafya biliminin olduğunu bile anlayamamışlardır169.

Dikkati çeken bir diğer husus119 170 169, yazarlardan hiçbirisi Adjiev ile ilgili olumsuz bir ifadede bulunmamış ve167 açık tartışmaya girmemiştir. “Bedeli ne olursa olsun yabancıyı kırbaçlamak” çabası168 Adjiev’e karşı yok etme çağrısına kadar uzanmıştır171. Altay’dan başlayan Büyük Kavimler Göçü tezinin özü ise bu yazarların olumsuz eleştirilerinin dışında kalmıştır169.

Yazarlar, Adjiev’in faaliyetlerinden bahsederken, onun tarih gerçeklerini tespit etmekte ve farklı yaş gruplarındaki okuyucularının ruhî terbiyesi için aktif çalışmalarını ve kreatif anlatım tarzını dile getirmektedir85 141 140 73 172. Onun fedakârlığının ve büyük emeğinin çağdaş Rusya’nın gerçek kültür ürünlerine sağladığı katkısı vurgulanarak106, araştırmacıyı “iyilik koordinatları” kapsamında davranan bir bilim insanı olarak değerlendirmektedirler.

Adji için yazılanlar, onun kitaplarından daha fazlasını ifade etmektedir, çünkü bu kitaplar her şeyden önce Adji’nin davranış biçimidir173. Adjiev’in yazdığı, türünün en iyi bilimsel popüler kitaplarının millî-kültürel geleneklerle tanışma sağladığı ve “öteki” millî-kültürel kodlara saygıyla davranmayı öğrettiği vurgulanmaktadır67. Tezi etrafındaki yeni doğrulamalar ise müellifin ortaya koyduğu sonuçlara daha dikkatli bakmamızı gerektirmektedir96.

Türkçeye çevrilmiş eserleri

  • Kaybolan Millet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti. Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer — Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2001.
  • Kıpçaklar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi. Rusçadan çeviri: Zeynep Bağlan Özer. — Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2002.
  • Avrupa, Türkler ve Büyük Bozkır. Kıpçaklar. Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer. — İstanbul, Doğu Kitabevi, 2016.
  • Kaybolan Millet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti. Genişletilmiş 2. Baskı. Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer — İstanbul: Doğu kitabevi, 2019.
  • Türklerin Saklı Tarihi. Rusçadan Çeviri: Varol Tümer. — İstanbul, Kaynak Yayınları, 2019.

Hakkında yazılanlar

Kaynakça

  1. Огрызко В. Североведы России: Материалы к биографическому словарю.— М., Литературная Россия, 2007. С. 10—11 С. 10-11 [return]
  2. Аджиев М. Э. Мгла над Тындой // Вокруг света. 1989, №1 [return]
  3. Аджиев М. Э. Экономико-математическое выражение процесса промышленного освоения новой северной территории. // Вестник Московского университета, серия география. 1973. № 1. — с.91 http://www.ecoross.ru/alfaukaz/a_b.htm [return]
  4. Аджиев М. Как я был золотоискателем // Знание — сила, 1975 №5 [return]
  5. Аджи М. Сага о Великой Степи. — М.: АСТ, 2016. C. 171 [return]
  6. Аджиев М. Э. Моделирование и оптимизация процесса промышленного освоения Северо-Востока СССР с выбором индустриально-строительных опорных баз. (08.00.04)// Автореферат диссертации. М., 1973. 27 с. (Моск. Ин-т нар. Хоз-ва им. Г. В. Плеханова) [return]
  7. В поисках алгоритма Севера. // Вокруг света. 1974, № 12. [return]

  8. См. например: * Аджиев М. Э. О моделировании транспортных связей между базами освоения и осваиваемыми районами // Проблемы Севера. 1979, Вып. 29. См. [http://www.dissercat.com/content/geograficheskie-faktory-razvitiya-potrebitelskoi-sredy-regiona] * Аджиев М. Э. Экономико-географические проблемы БАМ // Природа. 1975, № 8. * Аджиев М. Э. Размышления о границах Севера // Природа. 1976, № 10. * Adzhiev M. E. Taming the Siberian taiga // New Scientist. 1976, Vol.69, № 988. * Аджиев М. Э., Бурханов В. Ф. Экспедиции Норденшельда в Арктику // Природа. 1979, № 7. См. также книги: * Аджиев М. Э., Леонтьева Л. В. Промышленные комплексы Сибири.— М.: Знание, 1975. * Аджиев М.Э. БАМ и промышленные комплексы востока СССР.— М.: Знание, 1978. * Аджиев М. Э. Новь Сибири. — М.: Знание, 1980. * Adzhiev M. E. Tapping Siberia’s resources. — M.: Novosti, 1980. * Аджиев М. Э. Как осваивается Сибирь.— М.: Изд-во агентства печати «Новости», 1981. * Аджиев М. Э. Сибирь: XX век. — М.: Мысль, 1982. * Аджиев М. Э. Транссибы: история и проблемы. — М.: Знание, 1988. * Аджиев М. Э. Энергосберегающие технологии. — М.: Знание, 1990

    [return]
  9. Аджиев М. Э. XXIII Международный географический конгресс // Природа. 1977, № 1 [return]
  10. Агранат Г. А. Возможности и реальности освоения Севера: глобальные уроки. — М., 1992. [return]
  11. Сигалов М. Р., Плисецкий Е. Л. Хозяйственное освоение новых территорий // Известия Академии наук СССР, 1987.— № 3. (Сер. Географическая). [return]
  12. Mason H . Soule, Robert Taaffee. A bibliography of recent literature: the planning, theoretical and analytical framework of Soviet regional development, with particular reference to Siberia and the Far East // National Council for Soviet and East European Research (U.S.). 1981. P. 24, 51. [return]

  13. См., например, следующие докторские диссертации: * Гаврилова Н. Ю. Социальное развитие районов нового промышленного освоения Севера Западной Сибири: 1964—1985 гг. // Автореферат диссертации. Екатеринбург, 2003. * Алексеева Л. В. Северо-Западная Сибирь в 1917—1941 гг.: политическая, экономическая и культурная трансформация // Автореферат диссертации. Екатеринбург, 2004. * Сысоева Н. М. Географические факторы развития потребительской среды региона // Автореферат диссертации. Иркутск, 2005. * Муромцев Д. Ю. Методы и алгоритмы синтеза энергосберегающего управления технологическими объектами // Автореферат диссертации. Тамбов, 2005. * Федосенко В. Б. Теоретические и экспериментальные исследования эффективности строительного производства в условиях Крайнего Севера // Автореферат диссертации. Москва, 2005. * Четошникова Л. М. Повышение эффективности использования топливно-энергетических ресурсов на сельскохозяйственных предприятиях путём оптимизации энергетических потоков // Автореферат диссертации. Барнаул, 2005. * Лукьяненков С. С. Создание территориально-производственных комплексов Сибири в контексте государственной политики размещения производительных сил в восточных районах РСФСР в 60-е — 80-е годы XX века // Автореферат диссертации.Армавир, 2007. * Харламова Ю.А. Железнодорожный комплекс в политических процессах Российского государства // Автореферат диссертации. Москва, 2010. * Тестов В. Н. Железнодорожный транспорт России в эпоху Алексндра III // Автореферат диссертации. Москва, 2014. См. также кандидатские диссертации: * Ивачев И. В. Развитие малочисленных народов Среднего Приобья в условиях функционирования нефтегазового комплекса // Автореферат диссертации. СПб., 2001. * Козулин А. В. Особенности демографических процессов в Забайкальской области, конец XIX — начало XX вв. // Автореферат диссертации. Улан-Удэ, 2001. * Орешина М. А. Русский Север начала XX века как историко-культурное пространство: источниковедческие и методологические подходы к изучению проблем регионалистики // Автореферат диссертации. Москва, 2001. * Пленкин В. Ю. Исторический опыт разработки и реализации проектов транспортного освоения Российского Севера: Рубеж XIX—XX вв. — рубеж 1930-х — 1940-х гг. // Автореферат диссертации. Екатеринбург, 2001. * Елина Т. Н. Моделирование процессов разработки и управления региональными энергосберегающими программами // Автореферат диссертации. Иваново, 2002. * Давыдов М. В. Организационно-экономические аспекты эффективного управления использованием энергетических ресурсов на предприятиях промышленности // Автореферат диссертации. Брянск, 2003. * Самойлова А. Н. Развитие системы управления трудовым потенциалом строительной отрасли Северо-Восточного региона России // Автореферат диссертации. Иркутск, 2003 * Семенова И. С. Влияние суровых и экстремальных климатических условий на расселение населения в Северных и Восточных районах России // Автореферат диссертации. СПб., 2003. * Тестов В. Н. Политика российского правительства в области железнодорожного транспорта в 80—90-е годы XIX века // Автореферат диссертации. Воронеж, 2004. * Байкалов Н. С. Формирование социальной инфраструктуры поселений Бурятского участка БАМа: 1974—1989 гг. // Автореферат диссертации. Улан-Удэ, 2005. * Тищенко О. В. История развития строительного комплекса Иркутской области: 1950—1980-е гг. // Автореферат диссертации. Ируктск, 2005. * Авимская М. А. Строительство железнодорожной магистрали Тюмень — Сургут — Нижневартовск — Уренгой и его социокультурное обеспечение: Сер. 1960-х — сер. 1980-х гг. // Автореферат диссертации. Сургут, 2006. * Орлов Д. С. Развитие аграрного сектора Алтайского края во второй половине 70-х — первой половине 80-х годов XX века // Автореферат диссертации. Бийск, 2006. * Петров А. Н. Геопопуляционные процессы на Российском и Канадском Севере в 90-е годы XX века // Автореферат диссертации. СПб., 2006. * Стафеев О. Н. Мемуары как источник по истории нефтегазового комплекса Западной Сибири // Автореферат диссертации. Сургут, 2007. * Янюшкин С. А. Природопользование в новом районе освоения: по материалам Приангарья: 1950—1980 гг. // Автореферат диссертации. Братск, 2008. * Корнилов Г. Г. Население Ямала в 1959—1989 гг.: Историко-демографический анализ // Автореферат диссертации. Екатеринбург. 2010. * Канн С. К. Деятельность Комитета Сибирской железной дороги по естественнонаучному изучению Сибири в конце XIX — начале XX вв. // Автореферат диссертации. Новосибирск, 2011.

    [return]
  14. Ежеля У. В. История развития железнодорожного транспорта на Дальнем Востоке: Курс лекций. — Хабаровск: Изд-во Дальневосточного государственного университета путей сообщения, 2000. — Лекция 9. 118 с. [return]

  15. См. например: * Аджиев М. Э. Самый большой, большой Таймыр// Новый мир. 1976, №3. * Аджиев М. Э. ЗИЛ // Новый мир. 1976, № 3. * Аджиев М. Э. Русский первопроходец Арктики // Наука и жизнь. 1975, № 7. * Аджиев М. Э. Осторожно, тяжелая вода! // Наука и жизнь. 1988, № 1. * Аджиев М. Э. Дублер главного сибирского хода // Знание — сила. 1974, №10. * Аджиев М. Э. Север. Школа в Апатитах. // Знание — сила. 1978, № 10

    [return]
  16. Полещук А. Два измерения Мурада Аджиева — Вестник тюркского мира. 2017, №1 [return]

  17. См. например: * Редакционная коллегия На суше и на море. — М.: Мысль. 1979. * Редакционная коллегия На суше и на море. — М.: Мысль. 1991

    [return]
  18. Неретина С. Новые книги. Мурад Аджиев. Сибирь: XX век // Природа. 1983, № 8. — с. 124 [return]
  19. Аджи М. Без Вечного Синего Неба: Очерки нашей истории. — М.: АСТ, Астрель, 2010. С. 54 [return]
  20. Некрылов С. А. Рабочая программа «История Сибири». Специальность «история». // Томский государственный университет [return]
  21. Некрылов С. А., Луков Е. В. Социально-экономическое развитие Сибири в послевоенный период. Учебное пособие. Исторический факультет. — Томск. Изд-во Томского университета, 2012. С. 65 [return]
  22. Воробьев В. В., Суворова Н. Г. История Сибири: Программа курса и указатель литературы. Исторический факультет. // Омский государственный университет. [return]
  23. Лебедева Н. И. Культура Западной Сибири: Учебная программа // Омский государственный университет. [return]
  24. Аджиев М. Э. Осторожно, тяжелая вода! // Наука и жизнь. 1988, № 10 [return]
  25. Аджиев М. Э. Тяжелая вода? Почему бы и нет! — М.: Знание. 1989, № 3. [return]
  26. Аджиев М. Э. Явление криогенного концентрирования тяжелой воды // Материалы гляциологических исследований. — Т. 65. 1989. С. 65 [return]

  27. См. например: * Дягтерев К. В поисках тяжёлой воды // Русское Географическое общество: Информационный портал. * Цымбал Л. А. Синергетика информационных процессов: закон информативности и его следствия. — М.: Наука. 1995. * Андреева Е. А., Константинова Н. А., Буравкова Л. Б., Синяк Ю. Е. Влияние воды различного изотопного состава на пролиферативную активность эндотелиальных клеток in vitro // «Авиакосмическая и экологическая медицина». — Т.39, № 3, 2005. * Турчин А. В. Структура глобальной катастрофы: Риски вымирания человечества в XXI веке. — М.: ЛКИ, 2011. * Семиков С. Лед и пламень // Инженер. 2005. № 2. * Петров М. Н., Петров И. М. Патент на изобретение № 2366949. // Федеральная служба по интеллектуальной собственности, патентам и товарным знакам. * Ирбэ В. А. Выделение в толщах пород интервалов, содержащих углеводороды и воду в различных фазовых состояниях методами разведочной, скважинной геофизики, нетрадиционным методом биолокации. // Геология и нефтегазоносность Западносибирского мегабассейна: Материалы Шестой Всероссийской научно- техниеческой конференции (23 — 24 апреля 2009 год) — Тюмень, 2009. * Будник С. В. Талый сток со склонов. — Житомир: Изд-во ЖДУ им. И. Франко, 2010. * Алексеев В. Р. Этот загадочный обыкновенный лёд // Наука и техника в Якутии. 2019, №2 (37).

    [return]
  28. Аджи М. Без Вечного Синего Неба: Очерки нашей истории. — М.: АСТ, Астрель, 2010. С.387 — 388 [return]

  29. См. например: * Аджиев М. Скажи своё имя, Талыш // Вокруг света. 1989, № 7. * Аджиев М. Молчаливые табасараны // Вокруг света. 1990, № 4. * Аджиев М. Талыш, Чаруж и другие // Вокруг света. 1991, № 1. * Аджиев М. Кумык из рода Половецкого, или Открытие самого себя // Вокруг света. 1991, № 2. * Аджиев М. Лезги из Тагирджала // Вокруг света. 1991, № 5. * Аджиев М. Строительство № 500: до и после // На суше и на море. Москва, 1990. С. 407—430

    [return]

  30. См. например: * Аджиев М. По дороге на Чермен // Вокруг света. 1993, №1. * Adžiev M. Caucaso: in Guerra col vicino di casa // La nuova Europa. 1995, №1.

    [return]

  31. См. например: * Аджиев М. Кумыки // Наука и жизнь. 1991, №4. * Аджиев М. Кумык из рода Половецкого, или Открытие самого себя // Вокруг света. 1991, № 2. * Аджиев М. Кресты Беленджера // Вокруг света. 1992, №7. * Аджиев М. «Любо, терцы!» // Вокруг света. 1992, №4. * Аджиев М. Карачаевцы //«Мы — из рода Половецкого!» Рыбинск, 1992

    [return]
  32. Соколовский С. В. Право и этнос // Этнографическое обозрение. 1992, №3 [return]
  33. Аджиев М. Э. Проблема этнической самоидентификации в общегосударственной структуре населения СССР (на примере кумыков) // Международный симпозиум «Право и этнос». Материалы для обсуждения. Москва — Голицыно, октябрь 1991. С. 141 — 149 [return]
  34. Аджиев М. Э. «Мы — из рода Половецкого!» — Рыбинск, 1992 [return]
  35. Халипаева И. А. https://yadi.sk/i/lfXDEQba3NqnEB — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С.8 [return]
  36. Огрызко В. Прошлое глазами гуннов — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С.77 — 81 [return]
  37. Аджи М. Полынь Половецкого поля. — М.: ТОО «ПИК-КОНТЕКСТ», 1994 [return]
  38. Аджи М. Полынь Половецкого поля. — 3-е изд. — М.: АСТ, 2006. http://www.moscowbooks.ru/book.asp?id=404350 [return]
  39. Аюпов Н. Г. Тенгрианство как открытое мировоззрение — Алматы: КазНПУ имени Абая, 2012. С. 7 [return]
  40. Аджи М. Сага о Великой Степи. — М.: АСТ, 2016. C. 38 [return]

  41. См. например: * *Özer Z. B.* Kaybolan Millet. Murad Adji. Polın’Polovetskogo Polya // Bilge, No 16/Mart, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1998.  s.61-64 * Pekin S. Kipçaklar ile İlgili Kitaplar ve Murat Adji //Yüzyılda Eğitim ve Toplum . Cilt 3 Sayı 7. 2014 9 * Халипаева И. А. https://yadi.sk/i/lfXDEQba3NqnEB — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С.8 * “Полынный путь” Биография в фотографиях // СОфициальный сайт М. Аджиева * Колодяжный И. Забытая Родина (интервью с Мурадом Аджи) // «Литературная Россия». 17 декабря 2004 (№50) * Федорова Л. Встреча с Мурадом Аджи // «Илин», 2002, №1  * Фильм о Мураде Аджи Документальный цикл «Соотечественники». Мурад Аджи // Телерадиокомпания «Новый век» (Татарстан)

    [return]
  42. Миножетдинов Х. К. Духовный манифест свободного человека — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С. 44 [return]
  43. Научно-исследовательская лаборатория «Проблемы перевода» [return]
  44. Adci M. Qıpçaq çölünün yovşanı. / Ruscadan tərcümə: Tofik Hacıyev. — Baky : Gənclik, 1997 [return]
  45. Бакинский славянский университет [return]
  46. Adji M. Kaybolan Millet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti. Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer — Ankara: AKM Yayınları, 2001 [return]
  47. Аджи М. Полынь Половецкого поля: Из родословной кумыков, карачаевцев, балкарцев, казаков, казахов, татар, чувашей, якутов, гагаузов, крымских татар, части русских, украинцев и других народов, ведущих свое начало от тюркского (кипчакского) корня и забывших его. — 2-е изд., доп. и перераб. — М.: Новости, 2000 [return]
  48. Adji M. Kaybolan Millet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti. Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer — İstanbul: Doğu Kitabevi, 2019. [return]
  49. Азизова Г. Р. Христианство в Дагестане: история и современность // Автореферат диссертации. Махачкала. 2001. Махачкала [return]

  50. См. например: * Аджи М. Могила Святого Георгия Победоносца находится в Дагестане — мнение ученого // Интерфакс, 10 июня 1996. * Аджи М. Бесстрашный до безрассудства // «Независимая газета». 22.01.97. * *Adzhi M.” In the footsteps of St. George //Russian Life. August 1997. * Овчинников В. Святой Георгий имеет российские корни? Беседа Всеволода Овчинникова с Мурадом Аджиевым // Российская газета. 1997, 01.03.1997.

    [return]
  51. Аджи М. Тайна святого Георгия, или подаренное Тенгри: Из духовного наследия тюрков — М.: МБФ “Джарган”, 1997 [return]
  52. Как Георгий Победоносец связан с гуннами? // Дилетант. 11.12.2019 [return]
  53. Вяткин В. Наследники святого Георгия // National geographic. 2007, №7. См. Они почитают святого Георгия [return]
  54. Вяткин В. Джалган — село с интересной историей // КАВПОЛИТ. 2015. 3 ноября [return]
  55. Дербентский район // Портал Правительства республики Дагестан [return]
  56. Аджиев М. Религия Степи: (Материал публикуется на правах проблемного) // Энциклопедия для детей.— М.: Аванта+, 1996. — Т.6: Религии мира, ч. 1.— С.211—218. См. Релігія стародавнього сходу [return]
  57. Фаст Г. Принятие христианаства — измена отцам или возвращение к Отцу?! // Макарьевские чтения: Материалы X Международной научной конференции. — Горно-Алтайск: РИО Горно-Алтайского государственного университета. 2015. C. 353 — 354 [return]
  58. Нуржанов А. Тенгрианство как культ, религия тюркоязычных народов в эпоху средневековья // Austrian journal of humanities and social sciences. 2014, № 1 — 2 [return]

  59. О симпозиуме см. например: * Назарбаев Н. Приветственное слово Президента РК Н. А. Назарбаева участникам Международного симпозиума «Степь и культура. Великий путь во времени» // Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность. 1997, № 3. * Ситько Н. Великий степняк Маргулан // Наука Казахстана. 1997, № 15

    [return]
  60. Аджиев М. Тюркский вклад в европейскую цивилизацию // Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность. 1997, № 3. С. 47 [return]
  61. Кодар А. Вместо предисловия // Культурные контексты Казахстана: История и современность: Материалы Международного семинара, посвященного 100-летию М. О. Ауэзова. — Алматы, 1998. С. 4 — 5 [return]
  62. Аджиев М. Тенгрианство и основы современной европейской культуры // Культурные контексты Казахстана: История и современность: Материалы Международного семинара, посвященного 100-летию М. О. Ауэзова. — Алматы, 1998. С. 7 — 20 [return]
  63. Издибаев Т. Казахстанская еженедельная газета «PANORAMA» № 36, 19 сентября 1997. http://panoramakz.com/archiv/1997/36.htm [return]
  64. Аджи М. Европа. Тюрки. Великая Степь.— 1-е изд. — М.: Мысль, 1998 [return]
  65. Аджи М. Европа. Тюрки. Великая Степь. — М.: АСТ, 2015. С. 2 [return]
  66. Adji M. Avrupa Türkler ve Büyük Bozkır Kıpçaklar Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer. — Istanbul, Doğu Kitabevi, 2016 [return]
  67. Озер З. Б. К родникам тюркской культуры — Вестник тюркского мира. 2017, №1 [return]
  68. Özer Z. B.   Bilim İnsanı  Murad  Adji //  Cборник материалов  Международной научно-практической конференции «Науковi знання: iсторiя становлення та перспективи розвитку, 3 грудня 2019 г. —  Тернополь, 2019. С.192 [return]
  69. Аджи М. Сага о Великой Степи — М.: АСТ, 2016. C. 71 — 72 [return]
  70. Аджи М. Кипчаки. Древняя история тюрков и Великой Степи. Книга для школьников и их родителей.— М.: «Новости», 1999 [return]
  71. Аджи М. Кипчаки. Огузы. Средневековая история тюрков и Великой Степи. Книга для школьников и их родителей.— М.: «Новости», 2001 [return]
  72. Издибаев Т. Издана первая книга трилогии Мурада Аджи об истории тюркского мира // Panorama (Казахстан) № 16, 21.04.2000 [return]
  73. Аспандиярова А. Книга, которая должна была появиться раньше //Казахстанская правда, 17.08.1999 [return]
  74. Pekin S. Kipçaklar ile İlgili Kitaplar ve Murat Adji //Yüzyılda Eğitim ve Toplum . Cilt 3 Sayı 7. 2014 [return]
  75. Ахметов Р. Тюркский пророк. Интервью с Мурадом Аджи // Звезда Поволжья. 29 ноября — 5 декабря 2001 [return]
  76. *Adji M.* Kıpçaklar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi. Rusçadan çeviri: : Zeynep Bağlan Özer. — Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2002 [return]
  77. Мурад Аджи в Горно-Алтайске // Постскриптум, 13.08.2001] [return]
  78. Аджи М. Тюрки и мир: сокровенная история — М., ООО «Издательство АСТ», 2004 [return]
  79. Murad Adji Türklerin Sakli Tarihi Rusçadan Çeviri: Varol Tümer. — Istanbul, Kaynak Yayınları, 2019 [return]
  80. Леднев А. В., Михайлова М. В., Трофимова В. И. Международная научная конференция по сравнительному литературоведению в Баку // Вестник Московского университета. Сер.9. Филология. 2005, №1 [return]
  81. 1-я Международная научная конференция «Сравнительное литературоведение» [return]
  82. Аджи М. Индоевропеистика и сравнительное литературоведение (тезисы доклада) // Сравнительное литературоведение. I Международная научная конференция 29 — 31 октября, 2004. Баку, Азербайджан — Баку: Бакинский Славянский университет. 2004 [return]
  83. Аджи М. Куда приплыл ковчег Ноя?// «Литературная Россия», 16 сентября 2005 [return]
  84. Габиббейли И. Всемирный потоп и новая научная версия о Ноевом ковчеге — Вестник тюркского мира. 2017, №1 [return]
  85. Ильхам Алиев принял дагестанского писателя Мурада Аджи // ИА REGNUM, 9.08.2005 [return]
  86. Аджи М. Кто откроет ворота Джора // «Литературная Россия» 17 марта 2006 [return]
  87. Международная научная конференция: «Этнокультурное наследие Кавказской Албании». О Конференции [return]
  88. Аджи М. Дыхание Армагеддона— М.: АСТ, Хранитель, 2006. С. 2 [return]
  89. Adžiev M. I musulmani-cattolici del Caucaso // L’altra Europa. 1991, №3 [return]
  90. Аджи М. Азиатская Европа. — М.: АСТ, 2006 [return]
  91. Фильм «Дыхание Армагеддона: Национальная история и национальная идея // Официальный сайт М. Аджиева [return]
  92. Гусейнзаде Э. О кыпчаках, или новое прочтение истории в фильме Мурада Аджи // TrendLife (Азербайджан), 5 июля 2007 [return]
  93. Васильев Н. И. Международный проект по развитию тюркологии в Верхневилюйском улусе // Верхневилюйская республиканская гимназия им. М.А. Алексеева [return]
  94. НПК по тюркологии для учащихся и учителей // Автономное образовательное учреждение республики Саха (Якутия) допольнительного профессионального образования «Институт образования развития и повышения квалификации» [return]
  95. Аджи М. Без Вечного Синего Неба: Очерки нашей истории.— М.: АСТ, Астрель, 2010. С. 4, 6. [return]
  96. Алиев С. Феномен Мурада Аджи и тюркское самосознание — Вестник тюркского мира. 2017, №1 [return]
  97. Хасавов А. Мурад Аджи: «Равнодушных среди своих читателй не нахожу» // Ёлдаш/Времена. 15.03.2013 [return]
  98. Алиев С. Слово о Мураде Аджи // Ёлдаш, 24.10.2014 [return]
  99. Курчаков Р. Он вскрывал и показывал «корешки» подлинной истории // Бизнес Online, 10 марта 2018 [return]
  100. В Москве состоится фестиваль тюркской истории и культуры//Официальный сайт мэра Москвы. 17 октября 2019 [return]
  101. Библиография [return]
  102. Фильмы Межгосударственной телерадиокомпании «Мир» // Официальный сайт М. Аджиева [return]
  103. Производство цикла документальных фильмов об истории тюрков в России (цикл документальных фильмов «Тюрки») // Русское Географическое общество [return]
  104. Путин вручил гранты Русского географического общества на 50 млн руб // РИА Новости. 15 марта 2010 [return]
  105. В Москве состоялась встреча с писателем Мурадом Аджи // Пресс-центр Полномочного представительства Республики Татарстан в Российской Федерации, 10.03.2013 [return]
  106. Немченко Г. Освоение Евразии — Вестник тюркского мира. 2017, №1 [return]
  107. Аги Д. Мурад Аджи // Звезда Поволжья, 24.03.2013 [return]
  108. Аджи М. Полынный мой путь — М.: АСТ, 2014 [return]
  109. Аджи М. Великая Степь. Приношение тюрка — М.: АСТ, 2014 [return]
  110. Научная конференция, посвященная 70-летию Мурада Аджи, прошла в Махачкале // РИА Дагестан,29 октября 2014 [return]
  111. Зов памяти [return]
  112. Мураду Аджи — 70-лет // РИА Дагестан, 29 октября 2014 [return]
  113. В селении Эндирей отметили 70-летний юбилей известного кумыкского писателя Мурада Аджи// РИА Дагестан, 24 декабря 2014 [return]
  114. В аксайской школе [return]
  115. В преддверии // Официальный сайт М. Аджиева [return]
  116. Ольмесова Б. Къумукъ чёллени балкъгъан ириси // Ёлдаш, 14 ноября 2014 [return]
  117. Аджи М. История тюрков: Такими знали нас — М.: АСТ, 2015 [return]
  118. Аджи М. Сага о Великой Степи. — М.: АСТ, 2016. C. 2 [return]
  119. Бейненсон И. Талисман слова — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С. 75 [return]
  120. Наши авторы — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С. 5, 139 [return]
  121. «Святой Георгий и гунны» вызовут споры // Центр Льва Гумилёва, 31 мая 2019 [return]
  122. Курячая М. Будущее принадлежит правде // Литературная Россия, 2019 №24, 28.06.2019 [return]
  123. Новости // Официальный сайт М. Аджиева [return]
  124. Аджиев М. Русский первопроходец Арктики // Наука и жизнь. 1975, №7 [return]
  125. Аджиев М. Русский первопроходец Арктики // Единая коллекция цифровых образовательных ресурсов [return]
  126. Аджиев М. Э. О том, как дороге дорогу искали.— М.: Дет. Лит., 1976. [return]
  127. По М. Аджиеву О том, как дороге дорогу искали // Михеева А. А. «Зарница». Книга для дополнительного чтения в 3-ем классе национальных школ РСФСР.— 4-е изд.— Л.: «Просвещение». Ленинградское отделение, 1987.— С. 3, 124—128 [return]
    • Аджиев М. Э. О том, как дорогу искали.— М.: Дет. Лит., 1976.
    • Аджиев М. Э. Сибирь, которую я видел. Худ. Руденко В. М. — М.: Дет. Лит., 1985.
    • Аджиев М. Э. Тайги распахнутые двери: Очерки; худ. Ю. Жигалов.— М.: Дет. Лит., 1983.
    • Аджиев М. Э., пер. с русск. Калверт А. Тайги сибирской притяжение [Очерки : Для ст. шк. возраста, англ.]— М.: Радуга Б. г., 1989. ISBN 5-05-001151-5
    • Аджиев М. Э. Лена, Яна, Витим и Оленек: Рассказы о Якутии [Для ст. дошк. Возраста], худ. Шипулин И.— М.: Дет. Лит. 1989. ISBN 5-08-000432-0
    [return]
  129. Аджиев М. Э., Алексеев А. И., Антошко Я. Ф. Энциклопедический словарь юного географа-краеведа” для среднего и старшего школьного возраста.— М.: «Педагогика», 1981. [return]
  130. Аджиев М. Кумыки // Наука и жизнь. 1991, №4 [return]
  131. Аджиев М. Кумыки // Единая коллекция цифровых образовательных ресурсов [return]
  132. Сто народов, сто языков: Этнографические очерки о народах Евразии: Для детей / Под ред. Л. М. Минца. — М. : Просвещение, 1992 [return]
  133. Выпускается по программе Министерства культуры и информации Казахстана [return]
  134. Рафибейли Р. Идеи высокой педагогики: В трех книгах в 7 тт. Книга 3. Т.II — Баку, 2014 [return]
  135. Калиев С., Аюбай К. Антология педагогической мысли Казахстана (II том). — Алматы, 2014 [return]
  136. Аджиев М. Э. Великое переселение народов. Точка зрения — Вестник тюркского мира. 2017, №1 [return]
  137. Аджи М. Святой Георгий и гунны — М.: АСТ. 2019 [return]
  138. Мурад Аджи // Türkologiya. 2018, №2. С. 135 [return]
  139. *Медведко Л.И.*  Россия, Запад, ислам: «столкновение цивилизаций»? — М., Кучково поле, 2003. С. 67 [return]
  140. В Анкаре отметили 75-летний юбилей Мурада Аджи //Ёлдаш, 11 декабря 2019 [return]
  141. Мир скорбит по Мураду Аджи // Ёлдаш / Времена. Вып. 617, 16.03.2018 [return]
  142. *Özer Z. B.* Bilim İnsanı Murad Adji  // Cборник материалов  международной научно-практической конференции «Научные знания: история становления и перcпективы развития». 3 декабря 2919. — Тернополь. 2019. С.184-194 [return]
  143. “Özer Z. B.“ Kaybolan Milletin Sesi: Murad Adji// Bilim ve İnsan Şahsiyetini İnşa Edenler. Editörler: Zeynep Bağlan Özer, Fatih Yapıcı, Şekip Aktay. — Ankara, Gazikitabevi, 2018 [return]
  144. Чибилев А. А. Степная Евразия: региональный обзор природного разнообразия// Москва — Оренбург. 2017. C. 14 [return]
  145. Чибилев А. А., Богданов С. В. Наследие кочевнических империй в ландшафтах степей Северной Евразии // Вестник РАН. Т. 79, №9, сентябрь 2009. С. 825 [return]
  146. Аязбекова С. Ш. Культура в евразийском пространстве: теория, практика и современность // Культура в евразийском пространстве: традиции и новации. 2018. №1 (2) [return]
  147. Аязбекова С. Ш. Социокультурная и психологическая адаптация иммигрантов в условиях трансформации евразийского типа культуры и кризиса мультикультурализма (на примере Германии) // 117-ая Международная научно-практическая конференция «Современные особенности формирования личности и её социальной адаптации в условиях кризиса либеральных ценностей». 8 — 15 февраля 2016 г. — Лондон. [return]
  148. Бегалинова К., Кокумбаева Б. Филогенетические истоки динамических процессов в культуре казахских степей // Тyркология. 2017. №3 (83) [return]

  149. См. например: * Чибилев А. А., Богданов С. В. Наследие кочевнических империй в ландшафтах степей Северной Евразии // Вестник РАН. Т. 79, №9, сентябрь 2009. * Чибилев А. А. Ландшафты степей Евразии как объект исторического степеведения // География и природные ресурсы. 2009, 33. * Чибилев А. А. Кочевнические империи как фактор формирования степных ландшафтов Северной Евразии // Известия Российской Академии наук. Серия географическая. 2010. №3. * Чаттерджи С. Повторное присоединение Сибири // Гуманитарные науки в Сибири. 2008, №3. * Яковенко И. Г. Цивилизация и варварство в истории России. Статья 3. Казачество //Общественные науки и современность. 1996. №3 * Боталов С. Г. Кочевая цивилизация Евразии в пространстве и времени// Вестник Южно-Уральского государственного университета. 2006, №17 (72). Выпуск 7 * Соболева Н. А. Образ св. Георгия в атрибутике Российского государства// Проблема святых и святости в истории России: Материалы ХХ Международного семинара исторических исследований «От Рима к Третьему Риму». Москва, 6-7 сент.; Санкт-Петербург, 11 сент. 2000 г. /Институт российской истории РАН; под ред. А. Н. Сахарова. — М.: Наука, 2006. * Ковальская С. И. Взаимоотношения «центра» и «периферии» в условиях этноконфессиональной гетерогенности имперского пространства //Вопросы истории Сибири. Вып. 14. Омск, 2017. С.71 * Курманов З. История Кыргызстана и кыргызов// Центральная Азия: собственный взгляд = Zentralasien: eine Innenansicht/ Пер. А. Трубицин.— Б.: 2006.— 498 с.— Текст на русск., нем. яз. ISBN 9967-23-841-0 * Гыйниятулина Ф. С. Татар халкының мирасы // История России и Татарстана: Итоги и перспективы энциклопедических исследований: сборник статей итоговой научно-практической конференции научных сотрудников Института Татарской энциклопедии АН РТ (г. Казань, 25—26 июня 2014 г.) / Институт Татарской энциклопедии АН РТ. — Казань: «Фолиант», 2014. — Вып. 6. С. 403 * Макушин А. А. Конституционный субъективизм и его основные виды // [[Список российских научных журналов ВАК Минобрнауки России с 2007 года |Конституционное и муниципальное право]]. 2010, № 9. См. http://www.juristlib.ru/book_8699.html * Викторин В. М. Древние верования центра Азии в ритуалах народов Поволжья и Приуралья: основной культовый ареал и отдаленная периферия // [[Список научных журналов ВАК Минобрнауки России на 2006 год | Южно-Российский вестник геологии, географии и глобальной энергии]]. 2006, №6 * Абдуллаева Р. Азербайджан в пространстве диалога культур //Диалог цивилизаций в эпоху становления глобальной культуры. М. 2012 * Саламзаде Э. Священные птицы Евразии: символика и иконография //Диалог цивилизаций в эпоху становления глобальной культуры. М. 2012 * Тагиров И. Источники по истории татарского народа: направления поиска // Эхо веков. 1997. №1-2 * Борликов Г. М. Степная культура как феномен самобытной цивилизации // Мир образования — образование в мире. Научно-методический журнал. № 3 (15), 2004 * Budagov B.The Great Silk (Carawan) Way/ Science without borders. Volume 3. 2007⁄2008 //International Academy of Science H&E. Innsbruck — 2009. ISSN 2070-0334 ISBN — 978-9952-451-04-7 * Карабулатова И. С. Homo interculturalis на сломе эпох// HOMO COMMUNICANS II: человек в пространстве межкультурной кoммуникации. Щецин, 2012 ISBN: 978-83-934141-4-7 * Халипаева И. А. Мифология и тенгрианская религия древних тюрков// Научный вестник столицы. 2012, № 10 -11 * Масаев М. В. Невидимая структура символа (философско-исторический аспект) // ”Гілея (науковий вісник)”: Збірник наукових праць. - К., 2009. Випуск 22 * Масаев М. В. Крест как символ парадигмального образа эпохи христианской цивилизации // Культура народов Причерноморья. 2004, № 56. * Илимбетова А.Ф. Люди — потомки змей в религиозно-мифологических воззрениях башкир // Материалы II Форума гуманитарных наук «Великая Степь». — Астана: Гылым. 2017 * Помырляну Н. А. К вопросу становления и проявления тенгрианства как ранней монотеистической религии тюркоязычных народов Евразийского континента // Гуманитарные и социальные науки. 2007, №4 * Кузьменко В. В., Щербина Т. П. Всесвiтня iсторiя та мiжнароднi вiдносини // Науковi працi iсторичного факультету Запорiзького нацiонального унiверситету, 2010 , вип. XXVIII * Файзуллин Г. Г., Сатаров Э. И. Правовые основы института татарских мурз и дворян в постсоветской Росии: история и современность //Татарские мурзы и дворяне: история и современность. Сборник статей. Выпуск 1. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2010. С. 34 * Амирханов Р. Х. Родословная Амирхановых //Татарские мурзы и дворяне: история и современность. Сборник статей. Выпуск 1. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2010. С. 230 * Шергенг Н.А., Баширов Т.А. Понятие «право» и понятие «закон» в древнерусском сознании // Современные наукоемкие технологии. — 2005. № 3 * Саламзаде Э. Визуальный язык в глобальном мире //Культура на рубеже XX — XXI веков: глобализационные процессы. СПб.: — Нестор-История, 2009. С. 621 — 624
    * Нугманов Р. Г. Размышления о пророке Кавсере из коранических текстов //Вестник Казанского государственного университета культуры и искусств. 2014, № 2 * Герайзаде Л. З. Религиозная символика в творчестве О. Сулейменова и М. Аджи // Международный научно-теоретический журнал. Б., 2008, № 6 (66)

    [return]

  150. См. например: * Чибилев А. А. Степная Евразия: региональный обзор природного разнообразия// Москва — Оренбург. 2017 * Чибилев А. А. Картины природы степной Евразии Т.1. От предгорий Альп до Южного Урала // Оренбург, Институт степи Уральского отделения РАН. 2018. * Кузьмин С. Б. Палеоэкологические модели этноприродных взаимодействий // Новосибирск, Академическое издательство «Гео». 2011 * Султангареева Р. А. Жизнь человека в обряде: фольклорно-этнографическое исследование башкирских семейных обрядов. — Российская Академия наук: Институт истории языка и литературы Уфимского научного центра. Уфа: Гилем, 2005 . ISBN 5-7501-0615-2 * Шинаков Е. А. Образование Древнерусского государства: Сравнительно-исторический аспект — Брянск: Брянский государственный университет имени академика И. Г. Петровского, 2002. С. 21 — 22. * Алимгазинов К. Ш. Электронные источники по современной истории Казахстана: методология и методики анализа — Алматы: Институт истории и этнологии им. Ч. Ч. Валиханова. 2011. * Егоров В. К. Философия культуры России: контуры и проблемы. — М., РАГС, 2002. С. 68 — 69.
    * Тагиров И. Р. История национальной государственности татарского народа и Татарстана: Научное издание. — Казань, Казанский государственный университет. 2000. Гл. 4. * Історiя мiста КиЕва з найдавнiших часiв до 2000 року. — Киiв. Інститут історії України Національної Академії наук України. 2009. * Герайзаде Л. Мир Чингиза Айтматова. — Б.: Бийиктик. 2013 * Гуцуляк О. Пошуки Заповiтного Царства: Мiф — Текст — Реальнiсть. — Iвано-Франкiвськ, 2007.
    * Кадыров А. М. Культурология. Мировая и отечественная культура: учебное пособие — Уфа, 2011. — 532 с. ISBN 978-5-94524-124-4 * Гуцуляк О. Развитие евразийского мифологического образа Гер/Кер Кер-оглы — сына могилы и правителя Чамбули Мастон // Мировоззрение населения Южной Сибири и Центральной Азии в исторической ретроспективе. Выпуск 4. — Барнаул: Издательство Алтайского государственного университета. 2010 * Медведко Л. И. Россия, Запад, Ислам: «столкновение цивилизаций»? М., 2003.
    * Жетписбаева Б. А. Древнетюркская литература: Учебник. — Алматы. 2006. * Абдакимов А. История Казахстана: с древнейших времен до наших дней: Учебное пособие. — Алматы. 2003. * Амрахов М. И. Возникновение государственности и формы землевладения у тюрков. Учебное пособие. — Баку, 2011. С.6. * Кокумбаева Б. Д. Культурология тенгрианского искусства// Учебное пособие. — Павлодар: Павлодарский государственный педагогический институт. 2012 * Акишев А.А. Инсебаев Т.А., Азербаев А.Д., Дауенов Е.Н., Сметова А.Т. Очерки колонизации Павлодарского Прииртышья царской Россией. Учебно-методическое пособие. — Павлодарский государственный университет им. С. Торайгырова. Павлодар: КЕРЕКУ, 2008. ISBN 9965-583-61-7 * Арын Р.С., Иренов Г.Н. Этнополитология: учебное пособие. // Павлодарский государственный университет им. С. Торайгырова. ─ Павлодар: ЭКО, 2008. ISBN 9965-08-323-1:900.88 * Менгилик Ел// Учебник для вузов. — Алматы: Улагат. 2015 * Тулешов В. Азиатский путь: история XXI века. - Алматы. 2010

    [return]

  151. См. например: * Нуриева Ф. Ш. Формирование и функционирование литературного тюркско-татарского языка периода Золотой Орды. // Автореферат диссертации. — Казань, 2004 * Гекман Л. П. Персоносфера этнической вселенной в мифопоэтике народов Сибири // Автореферат диссертации. — Барнаул, 2006. * Азизова Н. Р. Традиционно-обрядовая культура локальных этнических групп в современной России // Автореферат диссертации. — Москва, 2009 * Капицын В. М. Политическая идентификация как механизм институционализации политического участия // Автореферат диссертации. — Москва , 1999 * Сенюткин С. Б. Основные тенденции развития татарских общин Нижегородского Поволжья с последней трети XVI до начала XX в. // Автореферат диссертации. — Нижний Новгород 2002 * Султангареева Р. А. Семейно-бытовой обрядовый фольклор башкирского народа. // Автореферат диссертации. — Уфа, 2002 * Бакытбеккызы Н. С. Специфика межэтнических и межконфессиональных отношении в Республике Казахстан: политологический анализ // Автореферат диссертации. — Бишкек, 2017 * Нуржасарова М. А. Теоретические и методологические принципы проектирования современной одежды на основе традиционного казахского костюма // Автореферат диссертации. — Алматы, 2005 * Маремшаова И. И. Культурно-исторические аспекты этносознания карачаевцев и балкарцев в эволюционной перспективе //Автореферат диссертации. — Махачкала, 2003 * Шарафутдинов Д. Р. Исторические корни и развитие традиционной культуры татарского народа XIX — начало XXI вв. // Автореферат диссертации. — Казань, 2004

    [return]

  152. См. например: * Мартишин О. Е. Эволюционно-генетические механизмы развития мировой экономики // Автореферат диссертации. — Ростов-на-Дону, 2006 * Пелина А. Н.Северный Кавказ: территориальная этнодемографическая и социальная дифференциация. Проблемы и следствия: На примере республик Северного Кавказа // Автореферат диссертации. — Краснодар, 2004
    * Дрокин М. С. Социально-философский анализ феномена миграции // Автореферат диссертации. — Москва, 2005
    * Францева Н. Н. Флора и растительность полевой дорожной сети агроландшафта в зоне неустойчивого увлажнения Ставрополья// Автореферат диссертации — Ростов-на-Дону, 2009 * Боргоякова А. П. Национально-культурная специфика языкового сознания хакасов, русских и англичан: На материале ядра языкового сознания // Автореферат диссертации. — Москва, 2002
    * Заляева Е. О. Изоморфизм и алломорфизм вариантов модели семантического портрета Одина в “Эдде”. //Автореферат диссертации. — Казань, 2009 * Лукина С. Г. Аварский каганат в системе социополитических и этнокультурных процессов эпохи раннего средневековья // Автореферат диссертации. — Ижевск, 2006 * Хабенская Е. О. Этническая идентичность представителей татарских этнокультурных ассоциаций//Автореферат диссертации. — Москва, 2003 * Асанова А. М. Установление и развитие киргизско-китайских отношений 1991-2000 гг. // Автореферат диссертации. — Москва, 2001 * Русанов В. Ю. Военная организация Древнерусского государства, X-XI вв. // Автореферат диссертации. — Москва, 2001. * Алиева А. Т. Отражение в кумыкском фольклоре морали, этики и права: Древний и средневековый периоды // Автореферат диссертации. — Махачкала, 2006. * Муртазалиева Л. А. Функциональные особенности арабских лексем в кумыкском языке (на материале эпических произведений)» // Автореферат диссертации. — Махачкала, 2012. * Мухаметова Г. Ф. Этнолингвистические исследования татарских говоров региона юго-восточного Закамья Татарстана // Автореферат диссертации. —Казань, 2007. * Умарова Г. С. Мир казахского этноса в документальной и художественной прозе В.И. Даля // Автореферат диссертации. — Саратов, 2007 * Тимканова Г. Ф. Историко-лингвистический анализ личных имен татар г. Тюмени XX века // Автореферат диссертации. — Казань, 2005 * Баширов Т. А. Социально-философские аспекты становления и развития российского правосознания // Автореферат диссертации. — Уфа,2005 * Якупов М. Т. Роль социальной утопии в просветительской мысли Поволжья и Приуралья // Автореферат диссертации. — Уфа, 2002. * Муталлимов Т. Особенности формирования национального духа азербайджанского этноса // Автореферат диссертации. — Уфа, 2007 * Потапова С. В. Мифологические предпосылки онтологии//Автореферат диссертации. — Уфа, 2009 * Азизова Г. Р. Христианство в Дагестане: история и современность//Автореферат диссертации. 2011. Махачкала * Гузейров Р. А. Золотоордынский город Хаджи Тархан и его округа// Автореферат диссертации — Казань, 2004 * Талашов М. В. Этноконфессиональные отношения на территории Хазарского каганата: Отечественная историография: вторая половина XVIII — начало XXI века. // Автореферат диссертации. Ярославль, 2004. * Слюнкин А. А. Взаимоотношения России и Антиохии в XVI-XVII вв. // Автореферат диссертации. — Брянск, 2011 * Бутанаева И. И. Хакасский исторический фольклор: Опыт историко-этнографического анализа // Автореферат диссертации. — Новосибирск, 2000 * Мухаметдинова А. Х. Хади Атласи как историк // Автореферат диссертации. — Казань, 2003 * Багаутдинова Г. Н. Традиционная военная лексика башкирского языка. // Автореферат диссертации. — Уфа, 2001 * Ковальчук Ю. С. Корейский протестантизм и особенности его миссионерских практик в азиатской части Российской федерации в конце XX — начале XXI века. // Автореферат диссертации. Новосибирск, 2006. * Хабибуллин И. З. Национальная борьба курэш как элемент традиционной физической культуры башкирского народа // Автореферат диссертации. — Уфа , 2008
    * Байсонгуров И. Б. Психологическая характеристика этнических особенностей кумыков // Автореферат диссертации. Ярославль, 2005. * Боташева З. Б. Истоки карачаевского и балкарского театров // Автореферат диссертации. — Москва, 2001 * Алкин М. С. Башкирская народно-певческая культура: традиции и современная практика // Автореферат диссертации. — Магнитогорск 2011 * Корякина М. И. Формирование основ межкультурного общения младших школьников средствами народных сказок. // Автореферат диссертации.— Якутск, 2002
    * Джалилова М. Н. Семейные традиции как средство нравственного воспитания в педагогической деятельности учителей // Автореферат диссертации. — Душанбе, 2010 * Григорьева А. В. Традиционное воспитание и школа у казаков Северного Кавказа : Исторический аспект, современные проблемы // Автореферат диссертации. — Пятигорск, 1999 * Мурадисова З.Ф. Воспитание школьников на семейных традициях и обычаях народов Дагестана //Автореферат диссертации. — Москва, 2006 * Черных В. А. Факторы культурно-исторического самоопределения России в культурофилософии Н. С. Трубецкого //Автореферат диссертации. — Барнаул, 1999

    [return]
  153. Баширов Т. А.Социально-философские аспекты становления и развития российского правосознания // Автореферат диссертации. — Уфа,2005 [return]
  154. Капицын В. М. Политическая идентификация как механизм институционализации политического участия // Автореферат диссертации. — Москва , 1999 [return]

  155. См. например: * Фортунатов В. В. Отечественная история: Учебное пособие для гуманитарных вузов. — СПб.: Питер, 2009. С. 58 * Фортунатов В. В. Отечественная история: Учебное пособие для технических вузов . — СПб.: Питер, 2006. С. 70 * Федько Р. А. Отечественная история: учебно-методический комплекс для всех специальностей. 2-е изд., перераб. и доп.// — Башкирская Академия государственной службы и управления при Президенте республики Башкортостан — Уфа: БАГСУ, 2008 * Учебно-методический комплекс по дисциплине «История Средних веков» // Уральский государственный педагогический университет. Екатеринбург, 2010 * Абдуллаев Н.А., Нурышев Г.Ж., Ерниязов Д.К., Кожакметова Г.К., Есеналина Ж., Шинтемирова А. Учебно-методический комплекс «История Казахстана» // Актюбинский государственный педагогический институт. — Актобе. 2005 * Учебно-методический комплекс дисциплины «Культурология» — Астана: Высшая школа экономики, бизнеса и социальных наук. Казахский гуманитарно-юридический университет. 2011 * Раздыкова Г. М. Методические рекомендации по изучению дисциплины «Сравнительная культурология»// Павлодарский государственный университет им. С. Торайгырова * Учебно-методический комплекс дисциплины «История Казахстана» Кафедра истории Казахстана // Карагандинский государственный технический университет
    * Уразова С. А История мировых религий. Методические указания к спецкурсу // Пензенский государственный университет * Аллабердина Г. И. История России: Учебно-методический комплекс. // Для студентов специальности «История». — Сибай, 2010. 67 с. Сибайский институт (филиал Башкирского государственного университета) * Шубин Е.А., Закиров И.М., Абдрашитов Ю.Ф. Отечественная история. Учебно-методический комплекс для студентов юридического факультета // Академия труда и социальных отношений. Башкирский институт социальных технологий. — Уфа, 2007. * Программа дисциплины «История Татарстана». Направление подготовки «История». Квалификация выпускника — бакалавр // Казанский (Приволжский) федеральный университет — Казань. 2012 * Учебно-методический курс «Политическая мысль Казахстана» для студентов 2 курса специальности 050502 - «Политология»// Учебно-методические материалы в Казахстане

    [return]

  156. См. например: * Программа дисциплины «Мифология города: казус Казани». Направление подготовки «История». Профиль подготовки: История России: социокультурные и этнополитические исследования. Квалификация выпускника — магистр. //Казанский (Приволжский) федеральный университет — Казань. 2012 * Заболотный В. М. Древние языки и культуры. Учебно-методический комплекс // Московский государственный университет экономики, статистики, информатики. Кафедра лингвистики и межкультурной коммуникации * Кадыров А. М., Коровина С. В., Кропачев А. И., Феклина О. Б., Шаяхметова А. М., Ширяев Л. А. Методические указания по курсам «Культурология и русский язык», «Культурология»/ План семинара 9 // Уфимский государственный авиационный технический университет. Кафедра истории Отечества и культурологи * Джагфаров Н.Р., Утегалиева А.Ж., Кабдушев Б.Ж. Методические указания к семинарским занятиям для студентов 1 курса очной формы обучения всех специальностей. История Казахстана // Алматинский университет энергетики и связи — Алматы. 2012 * Типовая учебная программа «История» // Министерство образования и науки Республики Казахстан — Алматы, 2016 * Мамедов Ф.Т. Культура управления. Опыт зарубежных стран // Учебное пособие — Баку: Апостроф. 2013

    [return]
  157. Мурад Аджи // Türkologiya. 2018, №2. С. 136 [return]
  158. Фёдорова Л.В. Третья Международная научно-практическая конференция «Тэнгрианство и эпическое наследие народов Евразии: истоки и современность» // Новые исследования Тувы. 2011, №2 — 3 [return]
  159. Аджиев А. М. Ай ванна най, дэсэм. Фольклор в трудах Мурада Аджи. — Вестник тюркского мира. 2017, №1. [return]
  160. Ерохина Е. А. Коллективная память в этническом самосознании горноалтайской молодёжи // Социология образования. 2010, № 1 [return]

  161. См. например: * Асанова З. Р. Основные источники исследований по этнопедагогике крымских татар//Педагогiчний дискурс. Вып. 15. 2013 * Борликов Г. М. Степная культура как феномен самобытной цивилизации// Мир образования — образование в мире. 2004, №3. * Ултургашева Н. Т. Национально-культурные традиции коренных народов Кузбасса — основа этнокультурного образования и воспитания // Ученые записки Научно-исследовательского института прикладной культурологии. Т. 2. — Кемерово: Кемеровский государственный университет культуры и искусств. 2006. С.86 * Хайруддинов М. А., Асанова З. Р. История становления и развития этнопедагогики крымскотатарского народа //Этнопедагогика: история и современность. Материалы Международной научно-практической конференции. Мозырь, 17-18 октября 2013 г. — Мозырь: МГПУ им. И. П. Шамякина. 2013

    [return]
  162. Сапарова Ю. А. Между Европой и Азией // Вестник Московского государственного университета культуры и искусств. 2014, № 2 (58) [return]
  163. Меметов А. М. Участие киммерийцев и скифов в этногенезе крымских татар // Ученые записки Таврического национального университета им В.И. Вернадского. 2014. Т. 27, №3. С. 3 — 4 [return]
  164. Елисеев Г. А. Выдумки, ложь. Великая Степь // Русское Средневековье.— М.: Восток, 1999 [return]
  165. Бисенбаев А. К. Центральноазиатский феномен фольк-хистори // Другая Центральная Азия.— Алматы: Аркасс, 2003 [return]
  166. Петров В. Б. История о квазиистории // Найдыш В. М., Наука и квазинаучные формы культуры.— М.: МПУ Сигналъ, 1999 [return]

  167. См. например: * Володихин Д. Феномен Фольк-Хистори // Скепсис. 1999, № 5. * Володихин Д. «Новая хронология» как авангард фольк-хистори // Новая и новейшая история. 2000, №3 * Юрченко И. Ю. Проблема этноидентификации северокавказского казачества в интерпретации новейшего неопантюркизма в произведениях Мурада Аджи (Аджиева М. Э.) // Наше Отечество. Страницы истории. Сборник научных трудов. Выпуск 5. — М., 2009. * Юрченко И. Ю. Казачество как феномен в жанре «фолк-хистори» постсоветской псевдоисториографии // Сборники конференций НИЦ «Социосфера», 2012.— № 15. * Петров В. Б. История о квазиистории // Найдыш В. М., Наука и квазинаучные формы культуры.— М.: МПУ Сигналъ, 1999 * Петров А. Перевернутая история. Лженаучные модели прошлого// Новая и новейшая история. 2004, №3 * Олейников Д. Книга — Полынь// Володихин Д., Елисеева О., Олейников Д. История России в мелкий горошек. — М.: ЗАО «Мануфактура», ООО «Издательство „Единство“». 1998 * Гаджиев М. С., Кузнецов В. А., Чеченов И. М. Мифы о «великих предках» // История в зеркале паранауки: Критика современной этноцентристской историографии Северного Кавказа. — М.: Ин-т этнологии и антропологии РАН им. Н. Н. Миклухо-Маклая. 2006

    [return]
  168. Перевалов С. М. Восстание дилетантов: российская историография на рубеже веков // Вестник Владикавказского научного центра, 2002. Т. 2. № 4 [return]
  169. Мурад Аджи о своих сокровищах//Мир Азербайджана, 2017, октябрь [return]
  170. Миножетдинов Х. К. Духовный манифест свободного человека — Вестник тюркского мира. 2017, №1. [return]
  171. Олейников Д. Книга — Полынь (Глава «Зоологический национализм»)// Володихин Д., Елисеева О., Олейников Д. История России в мелкий горошек. — М.: ЗАО «Мануфактура», ООО «Издательство „Единство“». 1998 [return]
  172. Тагиров Э. Р. Янтарное руно в тюркском мире. Слово о Мураде Аджи// Литературная Россия, 26.12.19, №48 [return]
  173. Гусейнов А. А. В «координатах добра» — Вестник тюркского мира. 2017, №1 [return]